به گزارش ایرنا، آیین‌های شور و شعور حسینی هرمزگان در واقع یکی از تاثیرگذارترین و ماندگارترین مراسم‌ها برای انتقال پیام نهضت عاشورا از نیاکان است که هر ساله همراه با عزاداری سایر اقوام ایرانی مقیم استان با رسم‌ها و نواهای خاص، جلوه ویژه‌ای به آن بخشیده است که شاید در نوع خود در کشور بی‌نظیر باشد.
هرچند که برخی از سنت‌های ویژه محرم در طول تاریخ دستخوش تغییراتی شده و اکنون هم حدود سه سال است که به دلیل وجود ویروس کرونا پس از قرن‌ها، آیین‌های عاشورایی و تجمع های مردمی در این استان همچون سایر کشور محدود شده اما عاشقان ثارالله و محبان اهل بیت (ع) این سنت‌ها را نسل به نسل رونق داده به‌گونه‌ای گه با زندگی مردم عجین شده است.
استان مهاجرپذیر هرمزگان با پیشینه تاریخی، فرهنگی و آیینی خود همواره در ارائه فرهنگ‌ها، آیین‌ها و سنت‌های عاشورایی پیشگام است و تاکنون برخی از این سنت‌های ماندگار و دیدنی همچون سینه‌زنی نشسته، عَلَم گردانی در میناب، عَلَم شویی، پُخت حلیم جُم، چَک چَکو و تعزیه خوانی ثبت میراث فرهنگی کشور شده است.
چاووشی خوانی
«چاووشی خوانی» یا چووشی یکی از آیین‌های پیشتاز هرمزگانی‌ها برای سوگواری سرور و سالار شهیدان است که هیات‌های مختلف عزاداری استان یک هفته پیش از آغاز محرم با برگزاری این مراسم ویژه چاووش خوانان؛ با نوای سوزناک، عاشقان آن حضرت را به عزاداری امام حسین(ع) و یارانش دعوت می کنند.
بانگ چاووش در هرمزگان نوایی عرفانی و روحانی است که برای برپایی سوگواری ماه محرم و همچنین برای دعوت مردم به محافل و مجالس دینی و یا به زیارت رفتن مشهد مقدس، کربلای معلی، سوریه و مراسم حج از آن استفاده می شود.
چاووشی این گونه است که مُلای چاووش خوان بر پُشت بام خانه و یا مسجد و یا بر بلندی رفته و در حالی که دست بر بناگوش گرفته با آهنگ و صوتی دلنشین اشعاری را در مدح و منقبت امامان می خواند.
عَلَم شویی مَنبر گَپ در بندرعباس
علم شویی یکی دیگر از آیین‌ها و سنت‌های دیرینه شهر بندرعباس و مربوط به «منبر گپ» یا حسینیه ۱۲ امام از حسینیه‌های قدیمی این شهر با قدمتی بیش از ۳۰۰ سال است که هر ساله عزاداران حسینی در روز دوم محرم طبق سنتی دیرینه علم‌ها را به دریا برده و غسل (شست وشو) داده می‌شود و برای عزدارای امام حسین(ع) آماده می‌کنند.
آیین علم شویی همه ساله در شامگاه دومین روز از ماه محرم با حضور فعالان حسینیه منبر گپ و جمع بسیاری از عزداران حسینی که در میان آن ها کودک و نوجوان نیز دیده می شود، در ساحل (سورو) شهر بندرعباس برگزار و ۱۲ علم به نیت و نماد ۱۲ امام معصوم (ع) در آب دریا که نماد پاکی و روشنی است، تطهیر می‌شوند.
عَلَم گردانی
بیشتر مساجد، حسینیه ها و تکایا در هرمزگان به ویژه در شهر بندرعباس و میناب با آغاز ماه محرم به نام یکی از امامان معصوم (ع) علم می بندند و این علم ها را با پرسه در کوچه ها و محله ها همراه با دسته های سینه زن و نوحه خوان می گردانند که به گردش این علم پرسه یا علم گردانی می گویند.
مشهورترین علم ها در آیین علم گردانی؛ علم حضرت ابوالفضل (ع)، ۲ علمان (علم پیامبر(ص) و علم صاحب الزمان(عج))، علم امام رضا(ع)، علم زین العابدین (ع)، علم امام حسن (ع)، علم رسول الله (ص) و علم صاحب الزمان(عج) است.
برخی از علم ها از جمله علم جَریده که در مراسم تعزیه خوانی نیز از آن استفاده می شود و منصوب به علم حضرت ابوالفضل عباس(ع) بوده، از احترام بیشتری برخوردار است.
علم در واقع از چوب بلندی حدود ۲ و نیم تا سه متر ساخته شده که رَخت علم با پارچه های متعدد رندگی پوشیده می شود و سَرعلم که به (سَر شُده) معروف است، دارای نقش های متعددی است.
آیین ۴۰۰ ساله علم گردانی در میناب
آیین ویژه و دیدنی علم گردانی در میناب نیز یکی از با ارزش ترین آیین های سنتی و مذهبی جنوب کشور و برخاسته از تفکرات و باورهای دینی مردم بوده که هر ساله در روز پنجم ماه محرم با شکوه و جلوه خاصی در این شهرستان برگزار می شود.
این مراسم در بعد از ظهر روز پنجم ماه محرم شروع می شود و علمی که به نام پیامبر(ص) نام دارد از منبر مولا (حسینیه ماتَم قلعه) به همراه سایر علم ها منتصب به امامان اطهار(س) به طرف بلوار ساحلی و میدان ولایت میناب حرکت می کند.
این علم پیامبر(ص) در بین مسیر در حوالی حسینیه صاحب الزمان(عج) (منبر لَب رودخانه) می آید و علم منتصب به صاحب الزمان (عج) نیز به پیشواز آن می آید و در این مکان مردم با ارادت خاص به امام حسین(ع) و شور هرچه تمام به عزاداری و مدیحه سرایی می پردازند و گوسفند قربانی کرده و شربت و شیرینی بین همدیگر توزیع می کنند.
علم شمشیری ۹۰۰ ساله در قشم
آیین علم شمشیری نیز از دیگر سنت های ۹۰۰ ساله در حیدرآباد جزیره قشم است که در روز هفتم محرم از حسینیه بیرون آورده و به روستای های اطراف قشم برده می شود.
محبان حضرت علی(ع) با پای پیاده علم شمشیری را از مسجد علی ابن ابیطالب(ع) شهر قشم به روستای حمیری واقع در این جزیره در فاصله ۱۱ کیلومتری می برند و بعد از ظهر در میان استقبال زنان و مردان بسیاری که برای نذر گوسفند و غیره به پیشواز می آیند، به مکان اصلی اش باز می گردانند.
آیین چَک چَکو یا سنگ زنی
سنگ زنی که در گویش محلی به آن چک چکو نیز گفته می شود، یکی دیگر از آیین های ویژه و شاخص مردم هرمزگان در ایام محرم بوده که امروزه این آیین با تلفیق فرهنگ های بومی و مهاجرنشین رنگ و بویی دیگر به خود گرفته است.
در این نوع عزاداری سنتی که بیشتر مورد توجه مردم هرمزگان بویژه شهرهای میناب، بندرعباس و دیگر روستاهای اطراف بوده، عزاداران از روز اول تا پایان دهه محرم با ۲ قطعه سنگ و یا چوب کوچک (به شکل مربع یا دایره) اجرا می کنند؛ به طوری که عزاداران سنگ ها را به هم کوبیده و در واقع نام چک چکو نیز از صدای به هم خوردن سنگ ها (به صورت چک چک) گرفته شده است.
این مراسم همراه با عَلَم گردانی است به این صورت که دسته سینه زنان دایره وار علم حضرت عباس (جریده) را درمیان می گیرند و همراه با نوحه خوانی به جای سینه زدن، ۲ قطعه سنگ را همراه با چرخش های موزون به هم می زنند.
سنگ زنان به هنگام رسیدن به درهر خانه ای همه یک صدا و یک ریتم در حالی که سنگ‌ها یا چوب ها را در بالای سر به هم می زنند، نوای «چک چکو ماه محرم رسید» را سرمی دهند که صاحب خانه با شنیدن این نوا با خبر می شود و شربت و شیرینی و یا نذری را به دسته ها می دهد و این روند ادامه پیدا می کند تا همه محله را بگردند.
آیین حجله گردانی حضرت قاسم(ع)
مراسم حجله گردانی که به حجله حضرت قاسم(ع) فرزند امام حسن(ع)، معروف است، در شب نهم و روز دهم ماه محرم برگزار می‌شود و در روز عاشورا این حجله با خون آن حضرت آغشته می شود.
حجله دارای اتاقکی چوبی با ابعادی در حدود یک و نیم در ۲ متر بوده که با آیینه های بزرگ و کوچک، قالیچه، پارچه های رنگین و انواع وسایل تزیینی آراسته می شود.
این مراسم دارای ارزش های نمادین، مردم شناسانه و دارای صحنه های زیبایی است که شاید به لحاظ اجرا و ارتباط برقرار کردن با مردم بومی بتوان آن را منحصر به فرد دانست.
از مرحله ساخت و غسل دادن این حجله تا آماده ساختن و حتی این که چه کسانی باید برای آماده سازی حضور داشته باشند، از کجا و چه زمانی به حرکت درآمده و نذوراتی که داده می شود، همه این موارد با آیین ها و شیوه خاصی انجام می شود.
مراسم حنابندان نیز اگرچه گوشه ای از مجلس تعزیه حضرت قاسم فرزند امام حسن(ع) است اما گاه حنابندان جداگانه و در مجلس روضه خوانی شب نهم محرم (تاسوعا) اجرا می شود.
شعرهای سوزناک زنان در کنار حجله که به شکل همسرایی خوانده می شود همراه با تزیین سینی های حنا، شیرینی و شمع مراسم را بسیار حزن انگیز می کند.
تابوت گردانی یا پاتابوتی
مراسم تابوت گردانی که به آن پاتابوتی نیز گفته شود، بعضی از حسینیه ها از روز هفتم محرم، تابوتی که به تابوت امام حسین(ع) معروف است را همچون حجله قاسم(ع) با پارچه های رنگین و آیینه کاری و گاه با شمشیر تزیین می کنند و در روز نهم و دهم محرم همراه با علم با نوای (حسین حسین) در محله ها می گردانند و به جمع کردن نذرهای مردمی می پردازند؛ حرکت تابوت بسیار دیدنی است.
تابوت گردانی در روز عاشورا بعد از پایان مراسم تعزیه خوانی نیز همراه با علم ها و حجله بر دور حسینیه و تکایا چرخانده می شود و پس از آن پارچه ها و آیینه کاری ها را باز کرده و برای سال آینده نگهداری می کنند.
تابوت و حجله در همه مناطق هرمزگان بویژه در حاشیه شهرها و روستاها با تفاوت های کمی دیده می شود.
طبخ حلیم جُم در فین بندرعباس
مراسم حلیم پزی در خمرهای گلی در فین هرمزگان که با قدمت ۴۰۰ ساله در فهرست معنوی میراث فرهنگی کشورمان ثبت شده است؛ در روز پنجم محرم مردم این منطقه به سبکی خاص مراسم پخت حلیم را انجام می دهند.
این نذری در منبر شیخ غلام محمد حاج علی، منبر خضر، منبر قتال یا ولی الله، منبر کل تراب یا پا قلعه و منبر کَل خیری منسوب به خانواده جعفری ها به طور معمول طبخ می شود.
خمره های مخصوص پخت حلیم را از لشتغان بندرخمیر که از گذشته مرکز سفالگری هرمزگان بوده، خریداری کرده و در چاله هایی که از قبل تعبیه شده، می گذارند .
حوالی عصر روز پنجم محرم حلیم آماده می شود و عزاداران پس از مراسم سینه زنی یا در بازگشت از مراسم معروف تعزیه خوانی (منبرپا قلعه فین) در گروه های چند نفری به منبرهای محل توزیع نذری می روند.
آیین شیر و کتل در میناب
مراسم سنتی و دیرینه شیرو کتل نیز هر ساله در صبح دهم محرم همزمان با روز عاشورا در شهر میناب و برخی روستاهای آن، مانند نوبند و بندر تیاب برگزار می شود.
در شهر بندرعباس نیز این مراسم به تقلید از میناب، از حسینیه سه زیارتان به سوی امامزاده شاه محمد تقی(ع) برگزار می‌شود.
این دسته‌های عزاداری به طور معمول از اجزا و عناصر همچون علم ها، تابوت ها، حجله های تزیین شده، شیر و ذوالجناح با پارچه خونین بر پشتش همراه با چند کبوتر سفید و پارچه های سبز رنگ تشکیل شده است.
شترهایی که حامل دیگ های بزرگ، فرش و کجاوه هستند با کودکان خردسال و چاوش خوانی که درون کجاوه‌ها قرار دارند و شِمر با چهره‌ای سیاه شده و گروه اسیران، افرادی با نیزه هایی سیاه رنگ به طول ۲ متر در دست و لباس‌های عربی خون آلود بر تن در قالب یک کاروان حرکت می کنند.
نگاهی به دیگر مراسم های مرسوم محرم درهرمزگان
از دیگر مراسم محرم در هرمزگان می توان به تعزیه خوانی، سینه زنی، زنجیر زنی، روضه خوانی و نوحه خوانی اشاره کرد که تقریبا در همه مناطق کشور این مراسم برگزار می شود.
تعزیه خوانی؛ یک نوع بیان واقعه ای از صحرای کربلا و شجاعت و دلیری حضرت امام حسین (ع)، اصحاب و یارانش است. سابقه این مراسم در هرمزگان که خاستگاه آن میناب است به دوره قاجار بر می گردد.
این مراسم در دهه اول محرم و دهه آخر صفر بیشتر در شهرهای میناب، بندرعباس و شهرهای فین، رضوان و گَهره از توابع بندرعباس و جزیره هرمز اجرا می شود.
مرحوم حسینعلی قضایی مرثیه سرای بزرگ جنوبی بیشتر مجالس تعزیه را سروده یا تنظیم کرده است.
سینه زنی؛ به شیوه سنتی از دیگر برنامه های آیین های عزاداری سالار شهیدان در هرمزگان است که سینه زنان به صورت نشسته و ایستاده در ۱۰ روز اول محرم به آن می پردازند.
در سینه زنی نشسته یا نوحه خوانی منبری مردان یا زنان دایره وار نشسته همراه با نوحه خوان به سینه و گاه به زانوی خود زده و بیتی از نوحه را گروهی پاسخ می‌دهند و در سینه زنی ایستاده هم مردان به شکل دایره می چرخند و درحالیکه با دست چپ کمربند یکدیگر را گرفته اند با دست راست برسینه خود می کوبند، اوج این سینه زنی وقتی است که نوحه خوان، واحد می خواند.
روضه خوانی؛ هم سبک وسیاق روضه خوانی در استان هرمزگان هم ابتدا با خواندن چند نوحه با سبک محلی و سنتی به صورت نشسته و دورهم برگزار می شود، سپس چاووشی خوانی توسط یک نفر که صدای خوش و رسایی دارد بیان می شود و مجلس را برای روضه خوانی آماده می کند.
در ماه های محرم و صفر، روضه خوان های محلی( زنانه و مردانه ) مصائب اهل بیت را همراه با اشعار مرثیه سرایان بزرگ برای مردم بازگو می کنند .
البته روضه خوانی از رایج ترین مراسم عزاداری استان هرمزگان در طول سال است و افراد از سفرهای زیارتی مثل زیارت امام رضا (ع)، عتبات عالیات و حج برگردند و یا اینکه نذر روضه داشته باشند، این مراسم را برگزار می کنند.
مراسم ویژه عاشور؛ به این صورت است که همه اقوام کشور در قالب دسته های سینه زنی از کرد و لرو آذری زبان گرفته تا بلوچ و کرمانی و شمالی به همراه دسته های هرمزگانی همراه با علم، تابوت و حجله وارد خیابان ها می شوند که بیشتر این مراسم در کنار مصلی قدس بندرعباس (مسجد جامع) همراه با نماز ظهر عاشورا برگزار می شود.
در شهرهای بندرعباس و میناب روز عاشورا شکوه خاصی دارد که شبیه سازی اصلی ترین بخش این مراسم است. شمر، ساربان، شیر، کاروان اسیران، نیزه داران خشن و ذوالجناح همراه با کبوتران خونین بال فضایی دردآلود می سازند. اوج این عزاداری با آتش زدن خیمه‌ها به پایان می رسد.
آیین شام غریبان؛ در شب یازدهم ماه محرم مانند سایر نقاط کشور دسته های سینه زن در حالی که شمع روشنی در دست دارند، به راه می افتند و به عزاداری می پردازند و به یاد غریبی اسیران کربلا اشک ماتم می ریزند.
برگزاری آیین های محرم هرمزگان توسط ۱۶۰۰ هیات مذهبی
استان هرمزگان به واسطه تنوع قومیت ها، دارای یک هزار و ۶۰۰ هیات مذهبی بوده که در طول سال و مناسبت های مختلف مذهبی مشارکت دارند اما در ماه محرم، صفر و رمضان مراسم روضه خوانی، تعزیه خوانی و مداحی رونق بیشتری به خود می گیرد.
البته نزدیک به ۲ هزار هیات مذهی در استان هرمزگان وجود دارد که از این تعداد یک هزار و ۶۰۰ هیات دارای کد شناسایی هستند.
ارادت خاص مردم به ائمه اطهار دراین خطه از جنوب برخی از سنت ها و آیین ها ویژه محرم نسبت به سایر نقاط کشور متمایز می کند و هرساله با شور و شوق خاصی برگزار می شود.
امسال بیش از ۸۵۰ مبلغ و روحانی به نقاط مختلف استان هرمزگان اعزام شده اند.
استان هرمزگان سرزمینی آرمیده در کنار خلیج فارس که تقریبا همه اقوام ایرانی با هر زبان، قومیت و مشخصه فرهنگی را در خود جای داده است، از قدیم الایام هریک عزاداری ماه محرم را به سبک و سیاق خود اجرا می‌کنند که شاید در تمام ایران بی‌نظیر باشد.
همه اقوام ایرانی ساکن هرمزگان در مساجد، حسینیه ها یا تکیه ها شهر بندرعباس هیات های جداگانه ای برای خود دارند و هریک با فرهنگ و زبان مادری خود نوحه سر می دهند و نذرهای آنان نیز بر پایه پخت سنتی و محلی مناطق خودشان است.
این اقوام در اوج ارادت به امام حسین(ع) در دسته های عزاداری به هم می پیوندند و با شکوه ترین جلوه های ماتم شهیدان کربلا را به نمایش می گذارند.
