ایران و بریکس چالشی برای مقابله با نظام سلطه

به گزارش ایرنا، بریکس یک ائتلاف فراقاره‌ای به شمار می‌آید که ساختاربندی جدیدی را برای اقتصاد و سیاست جهانی فراهم کرده است.

برای نخستین بار وزیران خارجه چین، هند، برزیل و روسیه در حاشیه مجمع عمومی سازمان ملل در سال ۲۰۰۶ با هم دیدار کردند و اولین اجلاس رسمی سران این کشورها در سال ۲۰۰۹ در روسیه برگزار شد.

سال ۲۰۱۰ آفریقای‌جنوبی هم به این شورای تجاری پیوست و نشست سران آن هر سال در یکی از کشورهای عضو برگزار شده است.

گروه بریکس چیست؟

اعضای بریکس شورای تجاری پنج کشوری است که در ابتدای قرن با سریع‌ترین رشد، اقتصادهای «نوظهور» بودند و اکنون دست‌ کم یکی از آنها یعنی چین را باید قدرت اقتصادی تثبیت ‌شده دانست تا نوظهور.  

درحال حاضر دو کشور عضو بریکس، عضویت دائم شورای امنیت را داشته و سه کشور دیگر داعیه عضویت دائم در شورای امنیت و اصلاح ساختارهای سیاسی و مالی جهانی را دارند.

آمریکا یکی از مخالفان اجلاس بریکس به شمار می‌آید و همواره کوشیده است با همراهی متحدان غربی خود روند جهانی شدن سایر کشورهای درحال توسعه را به چالش بکشاند.

اکنون اگرچه بیش از ۱۷ سال از تاسیس این بلوک اقتصادی می‌گذرد، ولی روابط اعضا با کشورهای غربی و آمریکا رو به رونق نگذاشته و پنج قدرت بازار نوظهور غیرغربی آن کوشیده‌اند تا روابط خود را افزایش دهند.

یکی از مهم‌ترین دلایل اهمیت گروه بریکس که پتانسیل بالایی برای تاثیرگذاری بر اقتصاد جهانی دارد، رشد پرشتاب اقتصادی و نفوذ آن در امور جهانی است که به واسطه دارا بودن نیمی از جمعیت جهان و بین ۲۵ تا ۲۸ درصد از ظرفیت اقتصاد جهانی و همچنین منابع انسانی و طبیعی غنی حاصل آمده است.

به باور کارشناسان این ائتلاف قدرتمند جهانی که بدون مشارکت اروپا و آمریکا تشکیل شده و این ظرفیت را دارد تا صدایی قوی در مجامع و مباحث مهم اقتصادی و سیاسی بین‌المللی باشد، می تواند سیطره نظم مسلط فعلی را به چالش بکشد.

یکی از مهم‌ترین رویکردهای اعضای بریکس این است که آنها حامی کشورهای در حال توسعه و کشورهای جنوب و برقرارکننده تعادل و عدالت اقتصادی در مقابله با نظام پولی و بانکی غربی است. بدین ترتیب یکی از دستور کارهای گروه بریکس را می‌توان تقابل با نظام اقتصادی غربی دانست که کل مناسبات جهانی را دربر گرفته است.

اهمیت بریکس

برای درک اهمیت بریکس باید به این نکات که به صورت گذرا به آنها اشاره خواهد شد توجه کرد: اولین (روسیه)، سومین (چین)، پنجمین (برزیل) و هفتمین (هند) کشورهای بزرگ دنیا؛ پرجمعیت‌ترین‌ها (دو کشور میلیارد نفری دنیا) یعنی چین و هند؛ جز آفریقای جنوبی، چهار کشور دیگر در بین هفت کشور اول از نظر مساحت و ده کشور اول دنیا از نظر جمعیت و تولید ناخالص داخلی هستند؛ سه ارتش از پنج ارتش بزرگ دنیا از نظر پرسنلِ در حال خدمت.

کشورهای بریکس در مجموع، حدود چهل درصد جمعیت، نزدیک به یک‌چهارم تولید ناخالص ملی و حدود یک‌سوم خاک دنیا را تشکیل می‌دهند. در میان این غول‌ها، آفریقای‌جنوبی شاید کوچک به نظر برسد اما تنها کشور آفریقایی بریکس است که از نظر تولید ناخالص داخلی دومین اقتصاد بزرگ آفریقا است (یا با برآوردی دیگر سومین)، سومین ارتش بزرگ آفریقا را دارد.

کشورهای بریکس از مهم‌ترین تولیدکنندگان کالا، خدمات و مواد خام در دنیا هستند و پیش‌بینی شده در آینده نه چندان دور بزرگ‌ترین شوند. همچنین باید به ذخایر عظیم و متنوع منابع طبیعی و زیرزمینی از جمله انرژی و عناصر کمیاب این کشورها، نیروی کار فراوان و ارزان و هزینه پایین تولید در این کشورها توجه کرد.

قدرت‌های نوظهور توانستند سلطه و هژمونی آمریکا را در عرصه‌های اقتصادی به صورت کامل زیر سؤال ببرند به همین خاطر آمریکایی‌ها نگران این هستند که بریکس بتواند عضو جدیدتری بپذیرد و تبادلات و مبادلات پولی و بانکی خاص خود را برقرار کند که در این صورت کنار زدن سلطه و حاکمیت دلار از بخشی از اقتصاد جهانی و از کارانداختن اهرم سوئیفت علیه کشورهای هدف که از جمله ایران و روسیه هم مورد هدف قرار خواهد داد.

یکی دیگر از اهداف بریکس انفصال از دلار به‌ عنوان ارز معیار تجارت بین‌المللی است. به گفته روسیه تشکیل صندوق «ذخیره ارزی بین‌المللی» بر اساس ارز کشورهای عضو در جریان است.

باید توجه داشت که در حالی که تنش غرب با روسیه و چین در دهه‌های اخیر هیچ‌وقت در این ابعاد نبوده است، به‌خصوص بعد از حمله روسیه به اوکراین و تحریم گسترده، و نیز در شرایطی که سیاست «چرخش به شرق» ایران ادامه دارد، پیوستن به بریکس اهمیت چندانی پیدا می‌کند.

البته باید توجه داشت که عضویت رسمی در اجلاس بریکس نیازمند گذراندن فرآیندهایی است و این‌گونه نیست که درخواستی صورت بگیرد و وارد این اجلاس شویم، از این‌رو عضویت ایران هم باید فرآیند ها را طی کند.

حضور ایران در نشست اخیر بریکس
در نشست اخیر گروه بریکس رئیس‌ جمهور چین به عنوان میزبان از الجزایر، مصر، اندونزی، قزاقستان، سنگال، ازبکستان، کامبوج، اتیوپی، فیجی، مالزی و تایلند برای اجلاس دعوت کرده بود. پاکستان گفته مایل به شرکت بوده اما یک کشور (که معلوم است منظورش هند است) مخالفت کرده بود.

پیش از این، ترکیه، بنگلادش، مکزیک، نیجریه و سوریه، مصر و نیجریه هم برای پیوستن به بریکس ابراز علاقه کرده‌اند.

ایران نیز پیش از این درخواست خود را ارایه داده و رئیس‌جمهوری اسلامی در نشست اخیر بریکس سخنرانی کرده و گفت «بحران‌های نوظهور از جمله کرونا، تغییرات اقلیمی و منازعات منطقه‌ ای و بین‌المللی»، بر شدت بحران‌های جهانی مثل «توسعه منهای عدالت، گرسنگی، گسترش شکاف فقیر وغنی و به حاشیه راندن تنوع فرهنگی» افزوده است. بنابراین برای همکاری، نیاز به «نهادهای مستقل چند ملیتی در کنار سازمان ملل» هر چه بیشتر شده است.

آیت الله رئیسی با تقدیر از ابتکارهای کشورهای عضو از جمله شی جین‌ پینگ رئیس‌ جمهور چین گفت «برای نیل به اهداف بریکس»، ایران «آماده» است این «توانمندی‌ و ظرفیت‌ها» را به «اشتراک» بگذارد.

رئیس‌جمهوری ایران به اهمیت برنامه «کمربند و راه» چین و «تاسیس بانک توسعه نوین» اشاره و پیشنهاد «ابتکار امنیت جهانی» را مطرح کرد.

مزایای پیوستن به بریکس برای ایران چیست؟

یکی از مهمترین مزایای پیوستن به این مجمع، بخصوص برای ایران و و روسیه که مشمول تحریم‌های غرب هستند بانک کشورهای بریکس است که «بانک توسعه نوین» نام دارد.

این بانک، که یک بانک توسعه چندملیتی توصیف شده، سامانه اعلام پرداختی دارد برای کشورهای عضو که بدیلی است برای سوئیفت، سامانه مالی ارتباطات بین‌بانکی جهانی.
یکی دیگر از اهداف بریکس انفصال از دلار به عنوان ارز معیار تجارت بین‌المللی است. به گفته روسیه تشکیل صندوق «ذخیره ارزی بین‌المللی» براساس ارز کشورهای عضو در جریان است.

تنش غرب با روسیه و چین در دهه‌های اخیر هیچ‌ وقت در این ابعاد نبوده است، بخصوص بعد از حمله روسیه به اوکراین و تحریم گسترده موجب شده است که اهمیت سازمان های بین المللی منطقه ای و جهانی برای کشورهای دیگر بیشتر از قبل پررنگ تر شود.

در یک ماه گذشته، رئیسان جمهور تاجیکستان، ترکمنستان و قزاقستان با ایران توافق‌نامه‌هایی امضا کرده‌اند از جمله در زمینه حمل‌نقل و ترانزیت که نشانه سیاست جدید ایران در این زمینه است. آیت الله رئیسی هم در این اجلاس، از آن به عنوان یکی از نقاط قوت ایران نام برد.

تفاهم‌نامه‌های ایران با این سه کشور آسیای میانه را می‌توان هم‌سو با «کمربند و راه» و همچنین ایران و چین دانست که دو روز بعد از نشست بریکس امضا شد.

درخواست رسمی ایران برای پیوستن به گروه بریکس

کنعانی مقدم سخنگوی وزارت خارجه ایران گفت که جمهوری اسلامی برای پیوستن به گروه اقتصادهای نوظهور موسوم به "بریکس"درخواست داده است. سخنگوی وزارت امور خارجه روسیه نیز از درخواست عضویت ایران و آرژانتین در این گروه خبر داد.

این سخنگو در نشست هفتگی تیر ماه با خبرنگاران، اعلام کرد که تهران برای عضویت در گروه "بریکس" درخواست داده است. عضویت ایران در گروه بریکس که شامل کشورهای برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی است، "ارزش‌های افزوده‌ای برای هر دو طرف خواهد داشت".

حسین امیرعبداللهیان وزیر خارجه ایران نیز اواسط خرداد ماه در جریان دیدار با همتای هندی خود در نامه‌ای خواستار حمایت دهلی برای عضویت ایران در بریکس شده بود.

چهاردهمین اجلاس سران "پنج قدرت نوظهور اقتصادی"، دوم تیر ماه به ریاست و میزبانی چین برگزار شد.

خیز تهران برای عضویت در گروه اقتصادهای نوظهور 

ایران از سال گذشته و پس از روی کار آمدن دولت رئیسی، محور تقویت روابط سیاسی و تجاری با کشورهای همسایه و نیز متحدان خود در شرق را تقویت کرده؛ رویکردی که هدف از آن باز کردن اقتصاد ایران و مقابله با تحریم‌های اقتصادی آمریکا است.

بر همین اساس، آقای رئیسی در نخستین سفر خارجی خود ۱۶ سپتامبر(۲۵ شهریور) عازم نشست دو روزه سران کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای در تاجیکستان شد تا ایران را یک گام دیگر به عضویت دائم در این پیمان نزدیک کند.  

رئیس جمهوری ایران بعدا با انتشار پیامی توئیتری به کارنامه مثبت توسعه نگاه به شرق را در قالب رشد ۸ تا ۴۵۰ درصدی تجارت خارجی کشور با همسایگان مورد اشاره قرار داد.

اتاق بازرگانی ایران در جدیدترین گزارش خود به بررسی جایگاه گروه بریکس در اقتصاد جهانی و میزان تاثیرگذاری آن بر حوزه‌های مختلف پرداخته است.

در سلسله گزارش‌ها، گلچینی از تحولات اخیر در دو لایه جهانی و منطقه‌ای محیط ژئواکونومیک ایران ارائه‌شده و آخرین روندها و پیش‌بینی‌های اقتصادی تهیه‌شده توسط بزرگ‌ترین نهادهای اقتصادی بین‌المللی، در قالب داده‌های تازه مورد واکاوی قرار گرفته‌اند.

دربخش تحولات جهان، بازگشت سازمان تجارت جهانی به کانون تجارت جهانی مورد توجه قرار گرفته است.

در اجلاس سالانه اخیر این سازمان توافق‌های قابل‌توجهی حاصل شد. مهم‌ترین توافق صورت گرفته در این اجلاس قاعده‌مند کردن ماهیگیری در جهان در راستای کاهش صید بی‌رویه ماهیان است.

دومین توافق معطوف به لغو حقوق مالکیت معنوی واکسن‌های تولید شده برای مقابله با کرونا است. پیامدهای جنگ اوکراین برای روسیه از دیگر موضوعات مهم روز است. از جمله آنکه در داخل روسیه در جهت کاهش وابستگی به نفت و گاز، اعمال اصلاحات اقتصادی ساختاری در دستور کار قرار گرفته است.

در راستای مقابله با تحریم‌های غرب نیز به درخواست روسیه، کشورهای بریکس - برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی - در حال ایجاد یک ارز جهانی جدید بر اساس سبدی از ارزهای کشورهای عضو هستند.

راه‌اندازی فروشگاه‌های زنجیره‌ای هند در روسیه در پی خروج فروشگاه‌های غربی و تصویب واردات موازی به شکل قانونی به کشور روسیه به معنای ورود کالاها بدون اجازه صاحب حق از دیگر واکنش‌های روسیه به تحریم‌ها است.

در بخش داده‌های تازه نگاهی به جایگاه گروه بریکس در اقتصاد جهان شده است.

کشورهای عضو بریکس ۴۲ درصد جمعیت، ۳۰ درصد سرزمین‌ها، ۲۶ درصد تولید ناخالص داخلی و ۲۰ درصد تجارت کالایی جهان را در اختیار دارند. با توجه به تلاش بریکس برای افزایش تعداد اعضا، پیگیری عضویت ایران در این نهاد را می‌توان به‌ عنوان یکی از اولویت‌های دیپلماسی اقتصادی ایران برشمرد. نفوذ ژئواکونومیک فزاینده چین در حیاط خلوت آمریکا نیز نکته قابل تاملی است. داده‌های تجاری سازمان ملل در سال‌های ۲۰۱۵ تا ۲۰۲۱ نشان می‌دهد که به‌ استثنای مکزیک، شریک تجاری اصلی ایالات‌متحده، چین در آمریکای لاتین از ایالات‌متحده پیشی گرفته و در سال گذشته این شکاف را افزایش داده است.

چشم‌انداز عضویت ایران در بریکس

عضو هیات‌ علمی موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی یکی از مشخصه‌های مهم فرآیند جهانی‌شدن را پیدایش قدرت‌های نوظهور و گرایش کشورها برای حضور پررنگ در این فرآیند دانست.

اقتصادهای نوظهور با توجه به رشدهای اقتصادی بالا و نفوذی که در عرصه روابط بین‌الملل پیدا کرده‌اند می‌توانند نقش تعیین‌کننده‌ای در مناسبات بین‌المللی ایفا کنند.

اعضای گروه بریک در اولین اجلاس سران، کشورهای جهان را به نظمی جهانی که دموکراتیک‌تر، چند قطبی‌تر و مبتنی‌ بر قواعد بین‌المللی، مسوولیت‌ پذیری، همکاری، عملکرد هماهنگ و تصمیمات مشترک به نفع تمام ملت‌ها باشد، فراخواندند.

گروه مزبور پس از پذیرفته شدن آفریقای‌ جنوبی به‌عنوان عضو کامل در نشست وزرای خارجه بریک در نیویورک در سپتامبر ۲۰۱۰، به بریکس تغییر نام داد.

گروه بریکس که از آن به‌ عنوان «گروه ۵» نیز یاد می‌شود، روند تحولات اقتصادی ـ صنعتی این کشورها نشان می‌دهد که اساس حرکت و زیربنای فکری شکل‌گیری این گروه به‌عنوان یک تشکل نوظهور به‌ منظور نقش‌آفرینی در دنیای چندقطبی آینده و به چالش کشاندن نظم کنونی حاکم بر نظام بین‌الملل است.

موضوعات اقتصادی نظیر امور بانکی، انرژی، حمل‌ونقل، مخابرات و موضوعات اجتماعی و کارگری مهم‌ترین موضوعات اقتصادی مورد توجه این گروه است.

هریک از کشورهای عضو گروه بریکس در یکی از حوزه‌های سیاسی یا اقتصادی در منطقه خود بازیگری عمده به‌ شمار می‌آیند، بنابراین از حیث ماهیت وجودی می‌توان مدعی شد گروه مزبور با پوشش دادن مناطقی چون اوراسیا، آسیا، آفریقا و آمریکای‌ لاتین از ابعاد جهانی و بین‌المللی برخوردار است.

همچنین از منظر سیاسی اجتماعی باید در نظر داشت که دو غول جمعیتی دنیا یعنی چین و هند در بریکس عضویت دارند و با احتساب جمعیت روسیه، برزیل و ‌آفریقای‌جنوبی بالغ بر ۳‌میلیارد و دویست‌ میلیون نفر جمعیت جهان را دربرمی‌گیرند. حضور دائمی چهار عضو شورای امنیت سازمان ملل‌ متحد در گروه بریکس نشان‌دهنده نقش و تاثیرگذاری این گروه در معادلات جهانی و بین‌المللی است به‌ طوری‌که رشد روزافزون اقتصادی در کنار تاثیر سیاسی این گروه می‌تواند آنها را به رقیبی جدی برای بلوک ایالات‌متحده آمریکا و اروپا تبدیل کند.

در همین حال در چهاردهمین اجلاس سران عضو بریکس که در اوایل تیر ماه سال‌جاری میلادی (۲۰۲۲) در پکن برگزار شد با بیانیه ۱۵ صفحه‌ای در ۷۵ بند ‌به‌کار خود خاتمه داد.

این بیانیه به موضوعاتی همچون تقویت و اصلاح حکمرانی جهانی، همبستگی برای مقابله با شیوع کووید-۱۹، حفظ ثبات و امنیت، کمک به بهبود اقتصادی، تسریع دستور کار توسعه پایدار ۲۰۳۰، تعمیق تبادلات بین مردمی و بالاخره توسعه نهادی پرداخته است.

در مقدمه این بیانیه اشاره می‌شود که کشورهای عضو از گفت‌وگوهای سطح بالا در مورد توسعه جهانی به‌ عنوان شاهدی بر ماهیت باز، فراگیر و مشارکت‌جوی بریکس از جمله همکاری در زمینه گسترش اعضا استقبال می‌کنند و بر تقویت همکاری و همبستگی بین‌المللی در اجرای دستور کار ۲۰۳۰ برای توسعه پایدار تاکید می‌کنند.

همچنین اعضا در خصوص تقویت حکمرانی جهانی ضمن تاکید بر چندجانبه‌گرایی، بر تقویت و اصلاح نظام چندجانبه توافق داشتند که عبارتند از: «ایجاد ابزارهای حکمرانی جهانی فراگیرتر برای کشورهای در حال‌توسعه و کمتر توسعه‌یافته، به‌ویژه در آفریقا»، «ضرورت پاسخگوتر، موثرتر، شفاف‌تر، دموکراتیک‌تر، عینی‌تر، اقدام‌محور، راه‌حل‌محور و معتبرتر بودن سازمان‌های چندجانبه»، «استفاده از راه‌حل‌های نوآورانه و فراگیر از جمله ابزارهای دیجیتال و فناوری برای ارتقای توسعه پایدار»، «تقویت ظرفیت‌های تمامی کشورها و سازمان‌های بین‌المللی برای پاسخگویی بهتر به چالش‌های جدید و نوظهور، سنتی و غیرسنتی، از جمله چالش‌های ناشی از تروریسم، پولشویی و قلمرو سایبری»، «تاکید بر اصلاحات ارگان‌های اصلی سازمان ملل از جمله احیای مجمع‌ عمومی و تقویت شورای اقتصادی و اجتماعی، اصلاح جامع سازمان ملل‌ متحد از جمله شورای امنیت، با هدف افزایش اثربخشی و کارآیی آن و افزایش میزان نمایندگی کشورهای درحال‌توسعه به گونه‌ای که به چالش‌های جهانی پاسخ مناسب‌تری بدهند.»

همچنین اعضا از ایجاد مرکز دائمی بانک توسعه جدید در شانگهای و همچنین افتتاح دفتر منطقه‌ای آن در هند و از تصمیماتی در مورد پذیرش چهار عضو جدید در این بانک خبر دادند و مشتاقانه از گسترش بیشتر اعضای بانک به شیوه‌ای تدریجی و متوازن از نظر جغرافیایی و متشکل از کشورهای توسعه‌یافته و در حال‌توسعه برای افزایش نفوذ بین‌المللی این بانک استقبال کردند.

با توجه به اینکه از اهدف مهم تاسیس این بانک، افزایش حضور و تقویت نقش بازارهای نوظهور و کشورهای در حال توسعه در حکمرانی جهانی برای دستیابی به بالاترین رتبه اعتباری ممکن و توسعه نهادی است، سران بریکس از نقش حیاتی این بانک در کنترل همه‌گیری کرونا و کمک به بهبود اقتصادی در کشورهای عضو قدردانی کردند.

بریکس با ایجاد بانک توسعه جدید و ذخیره ارزی مشترک سعی در مقابله با نهادهای مالی غربی مانند بانک جهانی و صندوق بین‌المللی پول دارد. موقعیت جغرافیایی منحصر به‌ فرد ایران و ظرفیت‌های آن در حوزه‌های انرژی، ترانزیت و تجارت باعث‌ شده تا اعضای بریکس توجه ویژه‌ای به ایران به‌ عنوان مسیر طلایی برای اتصال شرق به غرب داشته باشند.

ایران در دسامبر سال‌گذشته به سازمان همکاری شانگهای پیوست و پیوستن به بریکس می‌تواند تقویت‌کننده دیپلماسی اقتصادی ایران باشد که هدف آن ایفای نقش سازنده‌تر در تعاملات بین‌المللی است. با توجه به تلاش بریکس برای افزایش تعداد اعضا، پیگیری عضویت ایران در این نهاد را می‌توان به‌عنوان یکی از اولویت‌های دیپلماسی اقتصادی ایران برشمرد.