ضعف های یک اتحاد

اندیشکده آمریکایی «شورای آتلانتیک» در گزارشی مبسوط به نخستین گام ها در تشکیل یک محور عربی جدید با مشارکت عراق، مصر و اردن پرداخته و توافق «ای. بی.سی» (ABC Agreement) یا توافق میان امان، بغداد و قاهره را راهی برای ادغام اقتصادی آن ها دانسته است.

در بخش خلاصه اجرایی این گزارش آمده است: مصر، عراق و اردن سال ۲۰۱۹ جلسات گوناگونی را برای بررسی توافقاتی سه جانبه در جهت رسمی کردن و تعمیق یکپارچگی اقتصادی سه کشور برگزار کرده اند.

سه کشور در این ابتکار که با عنوان توافقنامه امان - بغداد – قاهره از آن (ABC) یاد می شود، سعی دارند با همکاری میان خود یک جبهه واحد سیاسی - اقتصادی با جمعیتی ۱۵۰ میلیون نفری و با بیش از ۵۰۰ میلیارد دلار تولید ناخالص داخلی (GDP) ایجاد کنند که به هماهنگی مسیرهای تجاری، بازارها و روابط اقتصادی و سیاسی آن ها هم بینجامد.

در تاریخ خاورمیانه از این دست اعلامیه ها و توافقات خوش‌بینانه زیادی وجود دارد که با هیاهوی فراوان ظاهر و در نهایت به فراموشی سپرده می شوند. عامل کلیدی که در موفقیت توافقنامه ABC موثر خواهد بود این است که آیا می تواند منافع عملی و ملموس سه کشور شرکت کننده را برآورده کند یا خیر؟

هر سه کشور با چالش های مهم اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و زیست محیطی روبرو هستند.

آنها با همکاری در پروژه‌ها و پیوند دادن بازارها و سیاست‌های آن‌ به دنبال ترکیبی قوی‌تر با دستاوردی قابل توجه هستند.

با این حال، چنین ظرفیتی تنها در صورتی محقق می شود که توافق نهایی فقط یک اعلامیه خوش بینانه دیگر نباشد، بلکه اقدامات دقیق و مشخصی را برای رفع موانع و تشویق همکاری و یکپارچگی فرامرزی اتخاذ کند.

این گزارش به بررسی مزایا و مشکلات بالقوه توافق ای بی سی از دیدگاه هر یک از سه کشور مصر، اردن و عراق می پردازد.

برای انجام این کار، ابتکار empowerME شورای آتلانتیک با همکاری ابتکار عراق، از سه متخصص مستقل در مصر، عراق و اردن به ترتیب دعوت کرد تا نظرات خود را ارائه دهند.

این کارشناسان پتانسیل و چالش های توافقنامه ABC را از دیدگاه هر یک از سه کشور به تفصیل ارزیابی کردند که بر دستاوردها و معایب اقتصادی و اجتماعی متمرکز است.

تا به امروز هیچ توافقی امضا نشده است اما جلسات متعددی بین سه رهبر برای بحث در مورد پتانسیل آغاز چارچوب همکاری اقتصادی صورت گرفته است.

برای موفقیت توافقنامه ABC هر کشور باید از نقاط قوت نسبی خود برای رفع کمبودهای کشور یا دو کشور دیگر استفاده کند. در بخش زیر چالش‌ها و فرصت‌های اصلی هر کشور در چارچوب توافقنامه ABC به صورت خلاص بیان شده است.

مصر؛ از انرژی تا گردشگری 

در بررسی چالش های مصر نکات زیر برجسته است:

*این کشور واردکننده خالص نفت است و از امنیت انرژی اندکی برخوردار است.

* مصر برای تامین نیازهای انرژی و امنیت غذایی خود به مقادیر زیادی کود وارداتی و سایر مواد شیمیایی کشاورزی نیاز دارد.

*حاکمیت مصر در زمینه مناقشه آبی خود با اتیوپی در مورد سد رنسانس بزرگ اتیوپی به حمایت پرقدرت منطقه ای و بین المللی نیاز دارد.

*ترکیه، ایران و اسرائیل نفوذ اقتصادی و سیاسی و روابط خود را در جهان عرب افزایش داده اند (مانند مداخله ترکیه در جنگ داخلی لیبی) و در برخی موارد در آنچه که مصر به طور سنتی حوزه نفوذ خود می داند، دخالت کرده اند.

در مقابل فرصت های قاهره در چارچوب این توافقنامه عبارتند از

*این توافق می تواند عرضه پایدار نفت را با قیمتی ارزان برای مصر تضمین کند.

* یک مسیر جاده ای و زمینی می‌تواند مصر، اردن و عراق را به هم متصل و عرضه ثابت نفت از عراق و کود و سایر مواد شیمیایی کشاورزی را از اردن تضمین کند.

*مصر قادر است به عنوان رهبر منطقه ای در ساخت و ساز، خدمات مالی، انرژی های تجدیدپذیر، و خدمات آموزشی، می تواند بر میزان صادرات و ارائه دانش خدمات حرفه ای و تجاری خود به اردن و عراق افزایش دهد.

*قاهره می تواند به بغداد در توسعه بخش گردشگری از طریق پروژه های سرمایه گذاری مشترک بخش خصوصی، به ویژه در مناطق باتلاق های عراق ( هور) و شهر باستانی «اور» کند.

عراق؛ جبران زیرساخت های ضعیف

کشور عراق باید در چارچوب توافق ABC چالش های زیر را مورد توجه داشته باشد.

*نبود تنوع اقتصادی و اتکا به رانت نفتی

*امنیت غذایی ضعیف، بخش کشاورزی توسعه نیافته و کمبود صنعت فرآوری مواد غذایی

*ضعف در مدیریت منابع آب

*امنیت ضعیف انرژی، با قطع مکرر برق در فصل گرم تابستان

*زیرساخت های فیزیکی ضعیف یا ناکافی و نیاز فوری به مسکن

* نرخ بالای بیکاری به ویژه در میان جوانان

برای بغداد در چارچوب توافق فوق فرصت هایی وجود دارد که عبارتند از

*تولید نفت خام عراق (به عنوان منبع اولیه انرژی) به طور قابل توجهی از مصرف داخلی آن فراتر رفته است.

این کشور می تواند حدود ۴ میلیون بشکه در روز صادر کند. در مقابل اردن و مصر می توانند پالایشگاه ها و پروژه های پتروشیمی مشترک را تامین کنند.

*عراق می تواند از تخصص مصر در بخش ساخت و ساز بهره مند شود.

* عراق می تواند از مصر و اردن در زمینه بازسازی و بازاریابی مکان‌های تاریخی/باستان‌شناسی کمک بگیرد و در نهایت صنعت گردشگری خود را احیا کند.

*اتصال به شبکه های برق دو کشور دیگر می تواند برخی از نیازهای برق عراق را برطرف کند.

* اردن می تواند به توسعه قابلیت های مدیریت منابع آب عراق کمک کند.

اردن، در جست وجوی امنیت انرژی 

در چارچوب این توافق اردن باید به چالش های زیر توجه داشته باشد.

*به دلیل فقدان تنوع بازار صادرات در اروپا، آسیای جنوب شرقی و جنوب صحرای آفریقا؛ مصر می تواند راهی برای بهبود اوضاع اردن باشد.

*کاهش سرمایه گذاری مستقیم خارجی (FDI) و سرمایه گذاری داخلی

*استارت آپ ها فراتر از سرمایه گذاری در مراحل اولیه توسعه نمی یابند.

* نرخ بالای بیکاری به ویژه در میان زنان و افراد دارای مهارت بالا

*امنیت انرژی اردن پایین است؛ با عراق برای ساخت خطوط لوله گاز و نفت خام از بصره عراق به عقبه اردن به توافق رسیده است و عراق در مورد گسترش آن به مصر بحث کرده است.

همچنین مهمترین فرصت های اردن در چارچوب توافق را می توان اینگونه فهرست کرد:

*تخصص در صادرات سبزیجات، محصولات غذایی، مواد معدنی، مواد شیمیایی و منسوجات که اقلام مورد نیاز مصر و عراق هستند.

*اردن در زمینه اتوماسیون/دیجیتال کردن خدمات دولتی (دولت الکترونیک) تخصص دارد که این حوزه مورد نیاز مصر و عراق است.

*اردن قدرت گردشگری سلامت بالایی دارد که می تواند برای مردم مصر و عراق جذاب باشد.

*دانش گردشگری امان می تواند از توسعه عراق در این بخش حمایت کند.

* اردن دانش و تجربه خوبی را در زمینه مدیریت منابع آب از آلمان کسب کرده است که می تواند آن را با عراق به اشتراک بگذارد.

* این کشور همچنین تجارب گسترده ای در زمینه بهره وری انرژی، دستگاه های خانگی انرژی خورشیدی و روش های مدیریت تقاضا در بخش برق دارد که می تواند به عراق کمک کند.

پروژه های با اولویت بالا برای پیگیری

مصر، اردن و عراق باید پروژه های زیر را به عنوان راه هایی برای تعمیق سریع همکاری ها و ارائه منافع به همه طرف ها تعریف کنند:

بخش نفت: ایجاد پروژه های مشترک پایین دستی پالایشگاه نفت و پتروشیمی؛ عراق به عنوان تامین کننده نفت خام و مصر و اردن با استفاده از ظرفیت پالایشگاهی خود می توانند دسترسی صادراتی به اروپا را تسهیل کنند.

بخش گردشگری: توسعه بخش گردشگری عراق با تخصص و سرمایه گذاری شرکت های این صنعت در مصر و اردن قابل انجام است.

مصر، اردن و عراق می توانند برای بازاریابی بخش گردشگری عراق و منابع گردشگری سلامت اردن در میان کشورهای ABC و همچنین در منطقه همکاری کنند.

بخش ساخت و ساز: می توان با تکیه بر تخصص شرکت های مصری در صنعت ساخت و ساز به بازسازی زیرساخت های فیزیکی عراق کمک کرد.

انرژی های تجدیدپذیر: کاوش و همکاری در فرصت های جدید برای تولید و ذخیره انرژی های تجدیدپذیر، علاوه بر نمک زدایی آب، بازیافت آب، و کشت محصولات در محیط های خشن. علاوه بر این در هر سه کشور نیازهای فزاینده ای برای امنیت غذایی و انرژی وجود دارد که می تواند از طریق استفاده از فناوری سبز برآورده شود.

حوزه کارآفرینی: می توان یک استراتژی مشترک دیجیتال برای باز کردن بازارها و راه اندازی کسب و کار، به ویژه در صنعت فین تک ایجاد کرد.

توصیه ها

توافقنامه ABC فرصت توسعه پایدار بلندمدت را در کشورهایی ممکن می کند که در سی سال گذشته از شوک های خارجی لطمات فراوانی دیده اند.

مهمتر اینکه رهبران هر سه کشور نشان داده اند اراده سیاسی برای اجرای یکپارچگی اقتصادی در آن ها وجود دارد.

اندیشیکده آمریکایی فوق برای اجرای موفقیت آمیز توافق، مراحل زیر توصیه می کند:

- استراتژی ارتباطی قوی برای سه طرف این توافق باید طوری طراحی شود که مزایای مورد انتظار از توافق را برجسته کند.

- توسعه نهادی باید در مراحل اولیه مشارکت صورت گیرد.

این سه کشور در سال ۲۰۲۰ توافق کردند که یک دبیرخانه چرخشی ایجاد کنند که فرآیند اجرا را هدایت و بر آن نظارت می کند. دبیرخانه باید به اندازه کافی توسط رهبران کلیدی هر کشور نظارت شود تا از پیشرفت آن اطمینان حاصل شود.

- یک استراتژی تعامل چندجانبه باید ایجاد شود تا ذینفعان بخش دولتی، بخش خصوصی و جوامع بومی برای ارائه نظرات و رسیدن به اجماع در مورد استراتژی‌های سودمند متقابل تعامل کنند.

- یک برنامه اجرایی عملی و قابل اجرا باید تدوین شود.

در بخش چالش‌ها و فرصت‌ها و همچنین پروژه‌های دارای اولویت بالا، یک نقشه راه دقیق، همراه با یک جدول زمانی مشخص نیز باید تدوین شود.

- محدود کردن بخش های متمرکز برای هر کشور ضروری است.

تخصص یک کشور باید در توافقنامه برجسته شود و یک استراتژی بهبود باید به کار گرفته شود تا تخصص ها بتوانند در بازارهای محلی مربوطه ارزش افزوده داشته باشند.

- از نظر بخش‌ های اساسی، هر کشور باید استراتژی‌ های ملی، موافقت‌نامه‌های بین‌المللی و اهداف خود را مورد تجزیه و تحلیل قرار دهد و سپس آنها را در برابر منافعی که می‌تواند از این مشارکت به دست آورد، ترسیم کند.

- باید به اتفاق آرا در مورد شاخص‌های عملکرد اصلی و همچنین ساز و کارهای پیگیری برای اطمینان از پاسخگویی و پیگیری پیشرفت جدول زمانی توافق دست یافت.

- درس گرفتن از گذشته و نگاه به اینکه در توافقات مشابه گذشته در منطقه چه اشتباهی رخ داده و چه چیزی درست بوده است، آموزنده خواهد بود.

- این مشارکت باید به عنوان یک فرآیند تکرار شونده با گفت وگوی مستمر بین سه کشور برای استفاده از فرصت‌های سودمند و همچنین رسیدگی به چالش‌های موجود در این مسیر تلقی شود.