خزانه خزر تهی از ذخایر ماهیان خاویاری

به گزارش خبرنگار ایرنا، ماهیان خاویاری از خانواده تاس‌ماهیان و از گونه‌های ارزشمند و کم‌نظیر به جا مانده عصر ژوراسیک است که ۶ مورد از ۲۷ گونه و زیرگونه موجود در جهان در دریای خزر زندگی می‌کنند.
طی ۱۱ سال اخیر به علت کاهش شدید ذخایر این ماهیان صید تجاری آن از سوی کشورهای حاشیه خزر ممنوع اعلام شده اما اطلاعات محققان و پژوهشگران علوم شیلاتی نشان می‌دهد به رغم اعمال ممنوعیت‌ها، صید این ماهی در سواحل جنوبی خزر و در ایران (در مجموع پنج گونه ماهیان خاویاری) به زیر ۲۵۰ عدد در سال رسیده است و در بخش شمالی این دریاچه (در آبهای روسیه) نیز ذخایر ماهی اوزون برون یا دراکول به شدت کاهش یافته است.

پنج گونه از ماهیان خاویاری خزر در فهرست سرخ (IUCN) قرار دارند
صید ماهیان خاویاری در ایران تنها برای مولدسازی انجام می‌شود و صیادان شمالی با سعی در رعایت قانون ممنوعیت صید تجاری، این ماهیان را به مراکز شیلاتی در نوار سواحل خزر تحویل دهند اما بسیاری از این ماهیان در راه از بین رفته و به مصرف تجاری می رسند.
یکی از محققان و پژوهشگران علوم شیلاتی کشور به آمارهایی اشاره می کند که نشان می‌دهد جمعیت ماهیان خاویاری در سواحل ایرانی دریای خزر به پایین‌ترین سطح خود در طول تاریخ رسیده است.
پرفسور محمد کاظمی با اشاره به قرار گرفتن هر پنج گونه ماهیان خاویاری خزر در فهرست سرخ (IUCN) اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت (گونه‌های درخطر انقراض شدید و بحرانی) خواهان توجه بیشتر رسانه و فعالان محیط زیستی به این ماهیان ارزشمند همانند یوزپلنگ ایرانی و فوک خزری شد.
وی افزود: اکنون زنگ خطر انقراض ماهیان خاویاری بصدا درآمده و اگر به این هشدار به طور جدی پرداخته نشود و اقدام به موقع صورت نگیرد نابودی این ماهیان را در دریای خزر شاهد خواهیم بود.
رئیس سابق انستیتو تحقیقات بین المللی ماهیان خاویاری، این ماهیان را ذخیره مشترک بین پنج کشور حاشیه خزر دانست و عنوان کرد: ایران نیز همانند برخی کشورها تحقیقات و تلاش هایی برای تکثیر و جلوگیری از صید غیر مجاز انجام داده است اما این تلاشها کافی نیست بلکه باید هر پنج کشور اقدام جدی و عملی در این زمینه داشته باشند.
پورکاظمی با بیان اینکه در آبهای ایران می توان عملکرد بهتری داشت، عنوان کرد: این امر نیازمند برنامه‌ریزی و حمایت جدی دولت است زمانی می‌توان یک ذخیره را در اکوسیستم حفظ کرد که نقشه راه وجود داشته باشد و همه ذینفعان در این کار مشارکت داشته باشند.
پورکاظمی با تاکید بر تدوین نقشه راه برای کل دریای خزر با تعیین نقش هر یک از کشورهای حاشیه گفت: نقشه ای که در حال حاضر بین این کشورها وجود ندارد حال آنکه در اروپا این نقشه برای ماهیان خاویاری تدوین شده و نزدیک به ۳۰ میلیون دلار به این امر اختصاص داده و وظیفه هریک از کشورها را نیز کرده است که برای ذخایر خاویاری در رودخانه دانوب چه عملکردی داشته باشند ضمن آنکه در آمریکا و کانادا نیز این نقشه راه تدوین شده است.
این محقق و پژوهشگر معتقد است: اولین اقدامی که باید انجام شود اجرای برنامه راهبردی تدوین، تصویب و ابلاغ شده در آبهای ایران است. نمایندگان ایران در کمیسیون منابع زنده دریای خزر نیز باید تلاش کنند پنج کشور را مجاب کرده تا این برنامه راهبردی و نقشه راه دریای خزر برای حفاظت ماهیان خاویاری تدوین شود.
وی تاکید کرد: بدون برنامه و با کارهای روزمره نمی‌توان این ماهیان را از خطر نابودی حفظ کرد، باید بدانیم با چه راهکاری اعم از جلوگیری از صید غیرمجاز، فرهنگ سازی، جلب مشارکت، تجهیز یگان حفاظت، اطلاع رسانی و یا سیاست‌های تشویقی می توان این روند را کاهش داد اما متاسفانه این برنامه تدوین نشده و یا اگر شده، اجرایی نشده است و ما عملا هر سال وضعیت بسیار وخیم‌تری در این حوزه می یابیم.

آلودگی رودخانه، بیشترین علل کاهش ذخایر ماهیان در دریای خزر
استادان دانشگاه و کارشناسان شیلاتی با اعلام هشدار نسبت به افزایش روند آلودگی در پهنه‌های آبی منتهی به دریای خزر و تالاب‌های گیلان اعتقاد دارند این آلودگی ها به کاهش ذخایر ماهیان در دریای خزر انجامیده است.
مدیر کل شیلات نیز با تائید این موضوع علاوه بر صید غیرمجاز، بیشترین علل کاهش ذخایر ماهیان در دریای خزر را آلودگی رودخانه ها به عنوان محل زایش این‌ ماهیان اعلام کرده و می گوید: محیط ساحلی ما در کرانه جنوبی خزر به شدت تخریب شده است.
کوروش خلیلی با اشاره به چالش‌های حوزه ماهیان خاویاری مشکل اصلی این حوزه را بازسازی ذخایر آن می داند و بیان می کند: این استان دارای سه مرکز تخصصی بازسازی ذخایر و مرکز شهید بهشتی است که در تولید بچه ماهیان خاویاری فعالیت می‌کنند و در این راستا رهاسازی حدود ۲ میلیون قطعه انواع بچه ماهی در دستور کار شیلات قرار گرفت که ماندگاری این بچه ماهیان وابسته به شرایط محیطی است.
پیش از این نیز یکی از اساتید دانشگاه انزلی که دکترای تخصصی منابع طبیعی و شیلات دارد در گفت و گو با خبرنگار ایرنا یکی از عوامل کاهش ذخایر ماهی در خزر را آلودگی این پهنه آبی عنوان کرده بود.
امیر هوشنگ بحری به مداخله انسانی و عوامل محیطی مانند تغییرات اقلیمی اشاره کرد و افزود : بزودی رودخانه ها، تالاب ها و در نهایت دریا از بین رفته و نابود خواهد شد. اگرچه از بین بردن دریا کار چندان آسانی نیست اما به راحتی با نابودی رودخانه ها و تالاب ها به عنوان زایشگاه اصلی موجودات آبزی می توان دریا را به ورطه نابودی کشاند.
وی با بیان اینکه آلودگی پهنه های آبی فقط مشکل کشور ایران نیست، گفت: کشورهای حاشیه دریای خزر که فاضلابشان به طور مستقیم به دریای خزر می ریزد در این امر سهیم هستند. تراکم جمعیت انسانی در کنار این پهنه ها، رودخانه ها و تالاب ها را به عنوان زایشگاه اصلی بسیاری از ماهیان با خطر روبرو کرده است.
وی یکی از راههای خروج از این مشکلات را حفظ و بازسازی ذخایر ماهیان دریای خزر اعلام و عنوان کرد: کشورهای حوزه دریای خزر باید در این بخش سرمایه گذاری کند. میلیونها بچه ماهی وقتی رهاسازی شود به احیا و بازسازی رودخانه ها و در نهایت دریا کمک می کند.

بازسازی ذخایر تاس ماهی روسی در آبهای ولگا
قانون ممنوعیت صید تجاری برای بازسازی ذخایر ماهیان خاویاری برای افزایش تلاش هر پنج کشور حاشیه در این زمینه وضع و اعمال شد اما در مجموع عملکرد این کشورها در بازسازی ذخایر ماهیان خاویاری چندان رضایت بخش نیست.
رئیس مرکز حفاظت از ذخایر ژنتیکی ماهیان خاویاری و نایب رئیس اتحادیه پرورش دهندگان ماهیان خاویاری فدراسیون روسیه در این رابطه گفت و گو با خبرنگار ایرنا از برنامه ها و طرح‌های اجرا شده برای بهبود وضعیت برخی گونه ها در کشورهای روسیه و آذربایجان خبر داد و افزود: بررسی اطلاعات موجود حاکی از آن است که تاس‌ماهی روسی یا چالباش در آبهای رود ولگا و اورال قزاقزستان وضعیت رو به بهبودی دارد که اگرچه چندان قوی نیست اما نشانه‌های نسبی حاکی از آن است که وضعیت تاس ماهیان روسی بهتر از گذشته شده است.
پرفسور میخائیل چبانوف اظهار داشت: براساس برآورد محققین روسی از مصب ولگا حدود هشت میلیون عدد تاس ماهی روسی وجود دارد، در ولگا برنامه ای تحت عنوان "ولگای سالم" برای جلوگیری از آلودگی و حصول اطمینان از جریان آب کافی در اعماق سدها، احیای بستر، کف ولگا و رسوب‌زدایی درحال اجراست تا به تبادلات آبی کمک کند.
وی تاکید کرد: این موضوع بدین مفهوم نیست که ما در این بخش مشکلی نداریم مطمئنا کاهش سطح دریای خزر، تغییرات آب و هوایی و اقلیمی، افزایش درجه حرارت در کاهش ذخایر ماهیان خاویاری تاثیرگذار است اما برآورد جمعیت ذخایر این ماهیان باید بصورت علمی و با استفاده از روش‌های جدید باشد چون درحال حاضر جمعیت آنها در دریای خزر با سنین ودر نقاط مختلف وجود دارد اما باید از روش های جدید استفاده کرد تا بتوانیم برآوردهای دقیقی از ذخایر ماهیان خاویاری داشته باشیم.
چبانوف تصریح کرد : کشورهای روسیه و قزاقزستان با همکاری هم از مدل شبیه سازی اطلاعات و داده‌ها استفاده می کنند و از نرم افزارهایی بهره می گیرند که برآوردها را بطور دقیق تخمین می زند، توسعه تکنیک ها و روش های جدید و نوین مثل استحصال تخمک و اسپرم بدون کشتن ماهی از مزارع بخش خصوصی و انتقال به مراکز تکثیر دولتی گامی روبه جلو برای حفظ این گونه های ارزشمند است.
وی ادامه داد: بهره گیری از تجهیزات و راهبردهای جدیدی که برای مولدسازی وجود دارد، باعث می شود که تکثیر ماهیان خاویاری سریعتر و مطلوب‌تر انجام شود و این به مراکز تکثیر ماهیان خاویاری کمک می کند تا ماهی باکیفیت مناسب تکثیر و زنده نگهداری شود.
وی تدوین راهبرد را از وظایف دولتها دانست و افزود : مسیر توسعه و راهی که باید طی شود برعهده دولتها است ولی انجام عملیات اجرایی را می تواند در اختیار بخش خصوصی قرار دهد بعنوان مثال کنترل ژنتیکی ماهیان و مولدین در مزارع پرورش ماهیان خاویاری توسط بخش خصوص انجام می شود.

سهم کشورهای حاشیه خزر از بازسازی ذخایر
پیش از فروپاشی شوروی سابق ۲ کشور ایران با این کشور بطور مساوی مدیریت منابع آبزی دریای خزر را برعهده داشتند اما پس از فروپاشی این کشور در جنگ سرد، تعداد کشورهای تصمیم‌گیر در حوزه دریای خزر به پنج کشور ایران، آذربایجان، روسیه، قزاقزستان و ترکمنستان افزایش یافت و منابع دریایی نیز بین این کشورها تقسیم شد اما تاکنون این کشورها اقدامی اساسی در این زمینه از خود نشان نداده اند.
معاون وزیر و رئیس سازمان شیلات ایران نیز در گفت و گویی با ایرنا با اشاره به این موضوع عنوان کرد: درحال حاضر ایران و بخشی از کشور روسیه تکثیر و رهاسازی بچه ماهی‌ها را طبق سنوات گذشته انجام می‌دهد اما این کافی نیست و هرکشور باید سهم خود را در این بازسازی بپردازد.
سید حسین حسینی ادامه داد : با توجه به اینکه ایران و روسیه به تعهدات خود در این زمینه عمل می‌کنند باید سایر کشورهای حاشیه خزر نیز با ورود به این موضوع سهم خود را برای تامین بچه ماهی و تلاش برای احیاء و بهبود وضعیت آبزیان بپردازند.
وی ادامه داد : برای حل مشکل این دریاچه که گنجینه ارزشمند زیست محیطی نه تنها برای کشورهای منطقه که برای آسیاست، سازمان شیلات ایران نمی تواند یک راهکار واحد ارائه کند این امر موضوعی بین المللی است که به لحاظ فرهنگی کشورهای مختلفی در آن دخیل هستند.
وی افزود : درسطح بین المللی نیز کمیته تخصصی بهره برداری از منابع موجودات خزر نشست های مختلفی برگزار کرده و طی آن راهکارهای متعددی ارائه شده است اما لازمه عملیاتی شدن این راه‌حل‌ها ورود همه کشورها به این عرصه است.
به گفته حسینی ذخایر دریا بر خلاف تصور عموم تمام نانشدنی نیست لذا برای برداشت از دریا باید در حوزه های صیادی و مدیریت ذخیره، تدبیر ویژه ای اندیشیده شود.
وی تاکید کرد : برای آنکه فشار بر دریا کاهش یابد باید به منظور بازسازی و کاهش تلاش صیادی رویکرد صیانت از دریا تغییر یابد و به سمت آبزی پروری در دریا با رویکردی اساسی که قابلیت و ضمانت اجرا داشته باشد حرکت کنیم.
وی تصریح کرد : برای دریا نمی توان فقط با یک بخشنامه، ابلاغ، سیاست و قانون کار انجام داد زیرا باید در کنار آن اقدامات فرهنگی گسیترده شکل گیرد.
معاون وزیر جهاد کشاورزی ادامه داد: اکثر گونه های ماهی در شمال کشور «کوچ‌رود» هستند (باتوجه به اینکه تکثیر طبیعی در دستور کار شیلات ایران قرار دارد) لذا باید جلوی ورودی رودخانه ها در بالادست گرفته شود.
وی گفت: در حال حاضر مردم و تشکل‌های مردمی جلوی برخی رودخانه ها را مسدود کرده اند تا محیط برای تکثیر گونه های دریایی آماده شود و در رودخانه ها فضایی امن برای تخم ریزی ماهیان فراهم شود.
حسینی توضیح داد: اگر تکثیر و رهاسازی در مکان طبیعی روی دهد ماهی به دریا باز می‌گردد اما این اتفاق زمانی حادث می‌شود که مردم پای کار باشند و فرهنگ سازی شود که در استانهای شمالی این اتفاق افتاده اما باید گسترش یابد.
آلودگی رودخانه بعنوان محل زایش ماهیان، احداث سدهای متعدد، کم توجهی دولتها به بازسازی ذخایر، صید غیرمجاز، تغییرات اقلیمی، کاهش تراز آب دریای خزر از عوامل موثر در کاهش ذخایر آبزیان دریای خزر عنوان می شود اما برداشت بدون کاشت و داشت از دریای خزر به معنای شتاب بخشیدن به نابودی گونه های ارزشمند آبزی همچون ماهیان خاویاری است که قدمت آنها به عصر ژوراسیک‌ باز می گردد.