رسانه‌ها به بررسی جنبه‌های علمی ناآرامی‌ها بپردازند

تجمع‌های خیابانی که بعد از درگذشت تاسف‌بار دختری جوان به نام "مهسا امینی" اواخر شهریور امسال در تهران آغاز شد، به‌ تدریج به شهرهای دیگر و فضاهای دانشگاهی کشیده شد. این تجمع و اعتراض‌ها البته در مراحل بعدی به رویارویی خشونت‌بار و شهادت شماری از نیروهای انتظامی و بسیجی نیز انجامید.

این اعتراض‌ها از جهات مختلف قابل بررسی است؛ یکی از آنها عملکرد رسانه‌های ایرانی به‌ ویژه رسانه‌های مرتبط با علم یا گروه‌های علم و دانش رسانه‌های مرجع است. با اینکه در نگاه اول، ماهیت ناآرامی‌ها، اجتماعی به نظر می‌رسد، بررسی‌های بیشتر مسائل اقتصادی ناشی از موضوعات مختلف مانند مهاجرت‌های درون‌کشوری در نتیجه تغییر اقلیم و خشکسالی نیز به ذهن متبادر می‌شود.

در حالی که رسانه‌های علمی به‌ ویژه رسانه‌های مکتوب از قبل با مشکل روگردانی مخاطبان روبرو بودند، بروز همه‌گیری کرونا باعث شد اقبال مخاطبان به این رسانه‌ها بیشتر شود و اخبار را از آنها پی بگیرند، هر چند در همین حال اخبار جعلی (fake news) و شبه‌علم نیز بیشتر رواج یافت. اما پایان کرونا و شروع اعتراض‌های اخیر، همچنین مداخله‌های رسانه‌های خارج از کشور در تشدید این ناآرامی‌ها بار دیگر رسانه‌های داخل کشور به‌ ویژه رسانه‌های علمی را با مشکل سابق و این بار شدیدتر و جدی‌تر روبرو کرد. 

همزمان با هفته ترویج علم (۲۱ تا ۲۶ آبان) بار دیگر عملکرد رسانه‌های علمی و موفقیت آنها در همراه کردن جامعه با نگاه علمی به عنوان مهم‌ترین ابزار انتقال علم، مطرح می‌شود. اما در شرایط کنونی این سوال هم مهم است که رسانه‌های علمی یا صفحات علمی رسانه‌ها به طور کلی چگونه باید در این وضعیت عمل کنند؟ آیا باید برنامه‌ها و گزارش‌های متداول خود را ادامه دهند که در این صورت اقبال مخاطب را از دست می‌دهند یا باید مسائل فعلی را واکاوی کنند و اگر چنین باید کنند، چطور؟

دکتر زهرا اجاق عضو هیات‌علمی و رئیس پژوهشکده مطالعات فرهنگی و ارتباطات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی است که دستی هم در روزنامه‌نگاری علم در رسانه‌های مختلف و تدریس روزنامه‌نگاری به‌ ویژه روزنامه‌نگاری علمی دارد. کتاب‌های تاملی بر ارتباطات علم و تجربه ایران (پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۸۵) و نظریه و روش: تحلیل چارچوب (سمندر، ۱۳۹۹) از اوست. 

علم، عینکی است که همه دنیا را با آن می‌بینیم

وی در گفت وگو با خبرنگار گروه علم و آموزش ایرنا در مورد وظایف رسانه‌های علمی و گروه‌های علم یا دانش در رسانه‌ها در شرایط فعلی اظهار داشت: ابتدا رسانه‌ها خودشان باید تعریف خود را از علم مطابق با شرایط اجتماعی ارائه دهند. وقتی از علم صحبت می‌کنیم، منظور فقط علوم محض نیست؛ مثلا مانند زمان همه‌گیری کرونا که بحران پیش‌آمده خصلت پزشکی داشت و به نظر می رسید رسانه‌های علمی باید مرجع اطلاع رسانی باشند.

اجاق ادامه داد: وقتی علم را سیستم نظری یا عینکی تعریف کنیم که دنیا را با آن می‌بینیم، هرگاه این عینک را به چشم بزنیم، دیگر همه رویدادها را از منظر آن می‌بینیم. بنابراین وظیفه رسانه‌ها در خصوص علم، صرفا انتقال علم از نوع محض آن نیست.

رئیس پژوهشکده مطالعات فرهنگی و ارتباطات در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی با تاکید بر کاربردی کردن علم توسط رسانه‌های علمی اظهار داشت: در شرایط ناآرام فعلی مسائل زیادی وجود دارند که به آن دامن می‌زنند. ریشه برخی نارضایتی‌ها به مسائل اقتصادی برمی‌گردد و اگر این مسائل را واکاوی کنیم، موضوعاتی مانند برجام و انرژی هسته‌ای نیز پررنگ می‌شود که می‌بینیم مثلا انرژی هسته‌ای کاملا در قالب موضوعات علمی قرار می‌گیرد.

وی به تعریف اولریش بک (جامعه‌شناس آلمانی ۱۹۴۴ تا ۲۰۱۵) از جوامع فعلی اشاره کرد و افزود: بر اساس تعریف این جامعه‌شناس آلمانی جوامع معاصر، جامعه ریسک یا مخاطره هستند؛ به این شکل که هنوز خطر یا بحرانی پدیدار نشده ولی احتمال آن وجود دارد. زیرا ماهیت رویدادها و فعالیت‌ها در جامعه توان بحران‌زایی را دارد و زیربنای بسیاری از آنها نیز از خصلت علمی برخوردار است.

عضو هیات‌علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در بیان مسائل بحران‌زا در جامعه فعلی ادامه داد: محدود کردن مسائل به یک موضوع مثلا نارضایتی از عملکرد گشت ارشاد، تقلیل دادن مسائل مختلف مانند مباحث حاد تغییر اقلیم، کمبود آب و خشکسالی و غیره در کشور است که برهم انباشته شده و به شکل کنونی برملا شده اند. وظیفه رسانه‌های علمی بیان این مسائل است و می‌توانند وظیفه روشنگری خود را به این طریق انجام دهند.

اجاق با تاکید بر چندوجهی بودن نارضایتی‌های اخیر افزود: بحران‌ها یا ناآرامی‌ها ریشه‌های علمی دارند و آن را می‌توان با راهکار علمی حل کرد. رسانه‌ها باید خود را با شرایط فعلی تطبیق دهند و ریشه‌های علمی ناآرامی‌های چندبعدی فعلی را بیان کنند.

رسانه‌های علمی نهاد حوزه عمومی هستند

مدیرمسئول نشریه مطالعات میان‌رشته‌ای در رسانه و فرهنگ مخاطب رسانه‌ها را نه فقط مردم عادی که بخش مهمی از آنها را به طور ذاتی سیاست‌گذاران و دولتمردان دانست که رسانه‌ها باید وظایف نظارتی خود را نسبت به فعالیت‌های آنها انجام دهند. رسانه ها در این جایگاه، نهاد حوزه عمومی هستند و در حال خدمت به مسئولان محسوب می‌شوند. مسئولان باید با درک این وظیفه خیر، کار روزنامه‌نگار یا رسانه را به حساب مچ‌گیری از مسئولان نگذارند.  

اجاق در مورد شیوه فعالیت رسانه‌ها به شکلی که خط قرمزهای مهم مانند منافع و امنیت ملی نیز حفظ شود، توضیح داد: بخشی از این خط قرمزها از عهده پژوهشگر فضای رسانه و روزنامه‌نگار خارج است، آن را ما تعریف نکردیم ولی باید رعایت کنیم.

عضو هیات‌علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی تاکید کرد: رسانه‌ها باید تا حدی که می‌توانند به وجه علمی ناآرامی‌ها بپردازند و مردم و دولتمردان را متوجه کنند که ذات دانش چیست. آگاهی‌سازی و درک عمومی از علم وقتی حاصل می‌شود که مردم حضور مثبت یا منفی علم را در زندگی خود بشناسند.

وی ادامه داد: مردم ممکن است مهیج بوده و فرصت فکر کردن درباره ابعاد علمی این ناآرامی را نداشته باشند و فقط دنبال جواب و راه حل باشند. رسانه موظف است ضمن حفظ استقلال خود، هم به مردم و هم به مسئولان ابعاد مختلف مشکل را یادآوری کند و قدم به قدم در آگاهی رسانی درباره راه‌حل‌ها با هر دو سمت همکاری کند. در حالی که در سال‌های اخیر بحران‌های مختلف از جمله بحران اقلیم داشته‌ایم که همه خصلت علمی داشته اند. پس نقش و اثر علم را در این چالش‌ها می‌توان دید و فقط باید تبیین شود.