زهر عقرب، گرانبهاترین سمی که باید قدرش را شناخت

به گزارش ایرنا، زهر عقرب، گرانبهاترین ماده اولیه دارویی در دنیا محسوب می شود که هر گرم آن دهها میلیون تومان ارزش دارد و اگرچه پرورش عقرب، شغلی بسیار نوپاست، اما به دلیل درآمد میلیونی آن، در سال های اخیر در کشور افراد زیادی جذب این کار شده و به پرورش این بندپای پرسود روی آورده اند.

با پیشرفت علم و دانش، در دهه‌های اخیر از سوی محققان و پژوهشگران و نیز برخی شرکت‌های دانش‌بنیان دنیا به پرورش عقرب و کسب درآمد از این طریق توجه ویژه ای شده است و در سال های اخیر خرید و فروش زهر عقرب، به یکی از پردرآمدترین تجارت های جهان تبدیل شده است.

در ایران ۶۰ گونه عقرب شناسایی شده است که زهر چهار نوع از آن‌ها بسیار با ارزش است و اکنون در کلانشهرها شاهد فعالیت محدود و آرام برخی شرکتها در زمینه آموزش شیوه های پرورش عقرب به متقاضیان این شغل هستیم.

عقرب که در ایران "کژدم" نیز خوانده می شود از شاخه بندپایان و رده عنکبوتیان است که دارای هشت پا و نیشی با زهر کشنده است که در نوک دم آن قرار دارد. عقرب‌ها جانورانی شکارگر هستند و شب‌ها به آرامی به فعالیت‌های زیستی خود پرداخته و بیشتر در آب و هوای گرم فعالیت می کنند.

اکنون مشخص شده است که این جانور کوچک و سهمناک، که با شنیدن نامش، نخستین موضوعی که در ذهن نقش می‌بندد، خطرناک بودن و سمی بودن آن است، به همین دلیل فواید بسیار زیادی برای طبیعت و نیز برای انسانها دارد که بخش زیادی از آن به همان زهر آن برمی گردد.

عقربها دارای چنگال‌های خارداری هستند که قسمتی از دهان آنها به شمار می‌آید و به وسیله آن‌، قادرند ماده سمی خطرناکی از قسمت عقب بدنشان به طرف مهاجمان بپاشند؛ اما این سم که می تواند کشنده بوده و باعث مرگ انسان شود، در عین حال می تواند نجات بخش هم باشد.

طبق مطالعات صورت گرفته ۲۵ گونه از هزار و ۵۰۰ گونه عقرب شناخته شده در جهان، دارای سمی هستند که می تواند یک انسان بالغ را از پای درآورد.

پرورش عقرب در ایران متولی ندارد

با وجود سودآوری بالای پرورش عقرب و عایدات بسیاری که صدور زهر عقرب می تواند عاید کشور کند، متاسفانه هنوز در ایران شرکت و مراکز پرورش شناخته شده ای در این خصوص وجود ندارند و حتی اتحادیه ‌ای به عنوان متولی این حوزه شکل نگرفته است، به گونه ای که اکنون موسسات سرم‌سازی و شرکتهای داروسازی خود راسا اقدام به پرورش عقرب کرده و سم مورد نیاز خود را، آن‌هم به صورت محدود تولید می‌کنند.

در این وضعیت خراسان رضوی، به عنوان یکی از استانهای دارای تنوع زیستی بالا، که در مناطق کویری خود تجربه زیست انواع عقرب را دارد، در چند سال اخیر شاهد حضور و فعالیت علاقه مندانی در این زمینه بوده است اما این روزها شاهد سکوت و رخوت عجیبی در این بخش هستیم که خود نیازمند بررسی و واکاوی بیشتر است.

تاسیس می‌کنند اما بهره برداری نه

معاون محیط طبیعی و تنوع زیستی اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی با اشاره به برخی مراجعات به این اداره، برای اخذ مجوز تاسیس مرکز پرورش عقرب، افزود:بر اساس تقاضاهای رسیده، مجوز تاسیس صادر می‌شود اما تاکنون مجوز بهره‌برداری به معنای شروع به فعالیت در این زمینه صادر نشده است و هم اکنون حتی یک مرکز مجاز و رسمی پرورش عقرب در استان نداریم.

محمد عرفانی افزود: البته نمی توان احتمال وجود مراکز غیرمجاز را، به دلیل سودآوری بالای فروش زهر عقرب، رد کرد اما نکته در این است که اگر مرکزی امکان فروش زهر تولیدی را داشته باشد، فعالیت در این زمینه قطعا همراه با سود است.

او اظهار کرد: فعالیت برخی افراد در فضای مجازی و اینترنت در خصوص تبلیغات و فضاسازی برای پرورش عقرب، موجب ایجاد جاذبه در این زمینه می شود که ما نیز به عنوان محیط زیست و متولی اصلی در این رابطه، همکاری لازم را با علاقه مندان و متقاضیان فعالیت در این کسب و کار خواهیم داشت.

معاون محیط طبیعی و تنوع زیستی اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی افزود: اینکه چرا برخی افراد اقدام به اخذ مجوز تاسیس کرده، اما آنرا به بهره برداری نرسانده اند، جای سوال است که احتمال می دهیم بعد از تاسیس، ادامه کار را چالش زا و سخت دیده اند بنابراین از ادامه کار منصرف شده‌ باشند.

عرفانی بیان کرد: فعالیت مراکز غیرمجاز پرورش عقرب طی یکی، دو سال گذشته چشمگیر بود که با متخلفان برخورد نیز شد، اما این روزها دیگر گزارشی از فعالیت چنین مراکزی نمی رسد، که جای شگفتی دارد که آن همه شور و رونق برای فعالیت در این حوزه کجا رفته است؟

وی با تاکید بر خطرات جانی پرورش عقرب در منازل و غیرقانونی بودن آن، گفت: پرورش این گونه بندپا شرایط و ضوابط خاص خود را دارد و خارج از این ضوابط هرگونه اقدام به پرورش می تواند توام با مخاطرات جانی باشد.

این مسوول خاطرنشان کرد: شرایط زهرگیری از عقرب نیز محیطی کاملا خاص و آزمایشگاهی طلب می کند که به هیچوجه افراد عادی نمی‌توانند آن را عملی کنند، لذا پرورش عقرب در محیط‌های مسکونی، اقدامی خلاف قانون است و با متخلفان برخورد قانونی می‌شود.

وی گفت: در مورد شرایط نگهداری این جانور باید گفت که عقرب ها باید در محفظه و در اتاق کاملا ایمن شده، نگهداری شوند تا فرار نکنند، سیستم بدن عقرب به گونه‌ای است که روزها خوابیده و شبها بیدار شده و فعالیت می‌کند و اگر عقربی در روز فرار کند، در جایی پنهان شده و شب از مخفیگاه خود بیرون می آید.

ارزش بالای صادراتی زهر عقرب

عرفانی با اشاره به خواص دارویی زهر عقرب اظهار کرد: سم این جانور به تعبیری گرانبهاترین مایع دنیا محسوب می‌شود که البته شرط آن وجود شرایط استاندارد زهرگیری و نگهداری است، به همین دلیل بهای این ماده در جهان بسیار بالاست .

وی گفت: زهر عقرب قابلیت صادرات و درآمدزایی بالایی دارد که به واسطه ارزشهای دارویی و غیره مسلما فعالیتی سودآور است.

معاون محیط طبیعی و تنوع زیستی اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی خاطرنشان کرد: پرورش عقرب جزو مشاغل نوپاست که با توجه به سودآوری زیاد آن، باید با آگاهی بخشی به مردم نسبت به ورودشان به این فعالیت اقدام کرد تا از بروز هرگونه مشکل و تبعات ناخواسته در این زمینه جلوگیری شود.

صفر شدن گزارش فعالیت مراکز غیرمجاز

فرمانده یگان حفاظت اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی اظهارکرد: در سنوات گذشته چندین مورد گزارش مبنی بر فعالیت غیرمجاز مراکز پرورش عقرب در مشهد صورت گرفته بود، که اقدام به جمع آوری آنها شد.

ابوالفضل شعبانی بیان کرد: از ابتدای سال جاری تا کنون گزارشی در این زمینه دریافت نکرده‌ایم و به تبع این امر، ورودی هم برای برخورد با متخلفان احتمالی در این زمینه انجام نشده است.

وی گفت: قطعا فعالیت در این قالب با اخذ مجوز از اداره کل محیط زیست استان شدنی است، بنابراین دلیلی ندارد افراد بدون اخذ مجوزهای لازم اقدام به انجام این فعالیت حساس در مکانهای غیراستاندارد و یا منازل نمایند، که قطعا مخاطرات زیادی خواهد داشت.

بازاریابی، شرط نخست ورود به عرصه پرورش

کارشناس مسووول اداره نظارت بر حیات وحش اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی، از جمله دلایل احتمالی عدم بهره برداری از واحدهای پرورش عقرب را، که موافقت اصولی نیز برای آنها صادر شده است، نبود بازار برای عرضه محصول عنوان کرد و افزود: توصیه ما به علاقه مندان ورود به این عرصه، در ابتدا پیدا کردن بازار فروش عقرب و زهر آن است.

ایمان محمدی آبیز ادامه داد: فرآوری و آماده‌سازی پادزهر و سایر فراورده‌های دارویی سم عقرب، پروتکل‌های خاصی دارد، بنابراین استحصال سم توسط مراکز دارای دانش ابتدایی و اولیه، بعید به نظر می‌رسد.

وی خاطرنشان کرد: نبود احتمالی بازار فروش سم، الزام به تغییر کاربری زمین‌های محل پرورش عقرب، سختی فرایند بهره‌برداری و احتمالا هزینه‌های بالا، مهمترین موانع در مسیر اقبال افراد به سمت ایجاد و بهره‌برداری از مرکز تکثیر و پرورش عقرب است.

این کارشناس محیط زیست تاکید کرد: البته در این عرصه مراکزی برای ارائه آموزشهای مربوطه و فروش بسته‌های آموزشی برای پرورش و تکثیر عقرب وجود دارد اما اینکه آموزه های این مراکز بتوانند با موفقیت به اجرا دربیایند را، هنوز نمی‌توان قطعی دانست.

تعیین تکلیف مجوزهای تاسیس صادره

محمدی آبیز، احتمال وجود و فعالیت مراکز غیرمجاز پرورش عقرب در مشهد را بعید دانست و ادامه داد: از سال ۹۷ تا کنون تعداد هفت مرکز با ارائه درخواست خود در استان موفق به دریافت مجوز تاسیس مرکز پرورش و تکثیر عقرب شده اند.

وی گفت: از اسفندماه سال گذشته فراخوانی برای تعیین تکلیف این مجوزها به افراد داده شده است تا وضعیت مجوز صادره برای آنها مشخص شود.

تهدید انسانی و دامی تنها خطر پرورش عقرب

رییس اداره نظارت و سلامت اداره کل دامپزشکی خراسان رضوی با بیان اینکه تاکنون هیچ مجوز رسمی بهداشتی برای پرورش عقرب در استان صادر نشده است، ادامه داد: برای صدور مجوز بهره برداری، اداره کل محیط زیست استان از ما استعلام می‌گیرد لذا برای مرحله تاسیس مرکز، صدور پروانه بهداشتی و مسائل مبتلابه آن از سوی ما صورت می‌گیرد.

دکتر محمد رشتی‌باف بیان کرد: تاکنون تقاضایی برای بهره‌برداری از مرکز پرورش عقرب در استان دریافت نکرده‌ایم، اگرچه از ۲ سال پیش تاکنون تقاضا برای این مورد داشته ایم.

وی ادامه داد: اگرچه تعدادی مجوز تاسیس در استان برای این مراکز صادر شده است اما هنوز مراجعه ای برای بهره برداری و اعلام مکان پرورش نداشته ایم.

این مسوول افزود: زهر عقرب بسیار ارزشمند است که علاوه بر مصرف داخلی، دارای جنبه صادراتی نیز هست و از این حیث می تواند اهمیت بالایی داشته باشد.

رشتی‌باف در خصوص خطرات پرورش عقرب گفت: جنبه تهدید انسانی و دامی این جانور زیاد است که در صورت فرار حتی یک عقرب نیز می تواند تهدید باشد.

خرید زهر عقرب نداریم، اما مراجعه چرا

رییس موسسه سرم سازی رازی مشهد نیز با بیان اینکه این موسسه تحت هیچ عنوانی از افراد زهر عقرب نمی خرد، ادامه داد: مرکز اصلی موسسه رازی در کرج دارای مرکز ویژه پرورش مار و عقرب است که روند زهرگیری و استفاده از آن برای تولید دارو در همان مکان انجام می‌شود، بنابراین نیازی به خرید زهر عقرب از افراد عادی وجود ندارد.

دکتر حمیدرضا فرزین افزود: البته بعضا مراجعاتی از سوی افراد مختلفی به قصد عرضه و فروش عقرب و زهر عقرب داشته ایم، اما خریدی از آنها انجام نشده است.

وی علت این امر را ترکیبات حساس سم مار و عقرب دانست و افزود: اگر شرایط استاندارد و بهداشتی برای نگهداری از این سم فراهم نباشد، اثر درمانی و ماده موثره آن از بین می‌رود.

دکتر فرزین تاکید کرد: بنابراین شرایط زهرگیری و نگهداری از عقرب دارای استانداردهای ویژه‌ای است و دلیل آن هم اهمیت خلوص سم این جانور است.

رییس موسسه سرم سازی رازی مشهد بیان کرد: حتی سموم تهیه شده در دیگر کشورها نیز به کار این موسسه نمی آید، زیرا مرکز پرورش عقرب این موسسه در کرج، تامین کننده نیازهای دارویی مجموعه است.

وی افزود: این مرکز تحت کنترل و شرایط خاص اقدام به پرورش و تولید سم مار و عقرب می کند که از نژادهای مختلف عقرب در کشور زهر تولید می نماید.

فرزین با اشاره به وجود مراکز پرورش و نگهداری عقرب توسط افراد عادی در استان، گفت: قطعا چنین واحدهایی فعالیت دارند اما اینکه سم تولیدی خود را چه می‌کنند و به کجا می‌فروشند، اطلاعی ندارم.

تولید پادزهر برای نجات جانها

سم عقرب با این وجود کشندگی، در ساخت داروهای ضد سرطان، آنتی بیوتیک ها و درمان دردهای مفصلی، ایدز و MS و ساخت داروهای دیگر کاربرد دارد؛ همچنین محققان در مورد استفاده از این سم، در بحث آفت کشی مزارع کشاورزی هم به نتایج مطلوبی رسیده‌اند.

گفته می شود اگر سم عقرب در هوای آزاد بماند، بعد از پنج تا ۶ دقیقه نابود می‌شود. شرایط نگهداری سم عقرب بسیار حیاتی و مهم است و در زمان بهره‌برداری باید در دمای پایین فریز شود که این کار نیازمند یخچال‌های مخصوص است. سم فریز شده عقرب ظرف ۲۰ تا ۳۰ روز از بین می‌رود و به همین خاطر سم مایع را خشک می‌کنند.

رییس موسسه سرم سازی رازی مشهد با اشاره به اینکه مهمترین و رایج‌ترین کاربرد سم عقرب، استفاده از آن به عنوان پادزهر است، گفت: این پادزهر برای کسانی که دچار گزیدگی می‌شوند مورد استفاده است.

دکتر فرزین گفت: سموم تولید شده در مرکز پرورش این موسسه در کرج، فراوری و خالص سازی شده و پس از آن آزمایش های کنترل کیفی نیز بر روی آن، با هدف کیفیت سنجی زهر عقرب انجام می‌شود.