مسجد جامع فهرج یزد، قدیمی‌ترین مسجد ایران با معماری ساسانی

به گزارش ایرنا این مسجد، از قدیمی ترین مساجد در جهان اسلام است که ساختمان آن از ابتدا تاکنون تغییری نکرده‌، ساختار این بنا از نوع شبستانی و فاقد ایوان است و با تک مناره خشتی در روستای فهرج خودنمایی می کند و هنوز زنده و پویا بوده و در آن نماز جماعت برپا می شود.

مسجد جامع فهرج دارای هشت ستون بزرگ، شبستان کوچک، مناره گلی و دو محراب است که زمان احداث آن مربوط به پایان دوره ساسانی و آغاز دوره اسلامی است، در ساخت این مسجد عناصر امروزی مانند کتیبه، کاشی کاری یا تزئینات خاص به چشم نمی‌خورد و حتی گنبد نیز ندارد که باعث متفاوت بودن شکل ظاهری آن با دیگر مساجد شده است.

این مسجد پس از فتح یزد به دست سپاهیان اسلام بنا شده، اما کتیبه‌ای که این مدعا را تائید کند، در دسترس نیست ، نقشه این مسجد و قرار گرفتن محراب آن در محور عرضی و تزئینات بکار رفته در آن، حاکی از آن است این بنا در صدر اسلام ساخته شده است.

معماری مسجد

معماری مسجد جامع فهرج یزد با معماری مساجد دیگر فرق دارد، این مسجد گنبد ندارد و روی دیوارهای کاه گلی آن اثری از کاشی کاری‌های تزئینی و کتیبه‌ نیست، نمای این مسجد به صورت کاه گلی و کاملا ساده است و یادآور زندگی ساده و بی آلایش مردمان این مرز و بوم در گذشته است.

این مسجد شامل بخش های میان سرا، شبستان اصلی، شبستان زمستانی، ورودی‌ها و مناره است، در طراحی و معماری این مسجد از عناصر معماری ایرانی مانند استفاده از آجرهای خشتی بزرگ، گوشه سازی‌ها به صورت بیضی و حضور طاق‌های گهواره‌ای استفاده شده که این عناصر همگی از سبک‌های رایج در معماری زمان حکومت ساسانیان و دوران ابتدایی ظهور اسلام است.

در طراحی مساجد توسط معماران ایرانی همیشه طرح‌های مبتنی بر فرهنگ ایرانی به کار رفته است اما این بنا کاملاً به سبک و سیاق معماری عصر ساسانی بنا شده و نقشه اصلی آن بسیار ساده است که در واقع تقلیدی از طرح و شکل مسجدالنبی است و خشت‌هایی به‌اندازه ۵×۳۲×۳۲ آن‌گونه که در عصر ساسانی مرسوم بوده در ساخت آن استفاده شده است و تزئینات گچ‌بری شکنجی و قوس‌های ناری و تاق‌های ناوی به‌کار رفته این موضوع را تائید می‌کند.

مناره

مناره‌ای استوانه‌ای شکل در بخش شمال غربی بنا احداث‌ شده است که چندین اتاق در مجاورت آن به چشم می‌خورد، معمار بنای تاریخی مسجد جامع فهرج یزد، با استفاده از آجرهای خشتی آن را ساخته و تعدادی پله به‌صورت مارپیچ، برای مناره تعبیه شده است.

پس از طی کردن پلکان مارپیچ، بلافاصله می‌توان وارد رواق مسجد شد البته در مورد قدمت ساخت این مناره نظریات متعددی به ثبت رسیده است که می‌توان به اظهارات مرحوم پیرنیا که آن را الحاقی و متعلق به قرن چهارم یا پنجم هجری دانست و همچنین مهرداد شکوهی نیز قدمت مناره را به قرن چهارم هجری نسبت می‌دهد.

برخی از معماران معتقدند که اتاق‌های ساخته شده در کنار مناره، روی اتاق‌هایی که پیش‌تر وجود داشته‌اند، ساخته‌ شده است هرچند هنوز نوع کاربری آن‌ها مشخص نیست، به‌طورکلی معماری این مسجد، به‌جز پلان آن، کاملاً ساسانی بوده و همه تزئینات به شیوه پیش از اسلام است.

میانسرای مسجد از جنوب به سه دهانه شبستان، از شرق و غرب هر یک‌ به‌ دو دهانه ایوان و از سمت شمال به چهار صفه محدود می‌شود، پوشش صفه‌ها ساده و به شکل نیم گنبد است، از دیگر زیبایی‌های مسجد نقوش گچ‌بری شده روی دیوار شرقی است.

محراب

معماران این بنای کهن دو محراب برای این مسجد در نظر گرفتند، اولین محراب که محراب اصلی نام دارد از گچ ساخته شده است که عرض آن ۳۲.۲ متر و ارتفاع آن ۲۴.۳ متر است، محل قرار گیری محراب اصلی در دهانه مرکزی شبستان است، محراب دوم کوچکتر از محراب اول است و در فاصله‌ای بسیار کم از محراب اصلی و در قسمت غربی آن قرار گرفته است.

شبستان

طرح شبستان این مسجد به صورت یک رواق که حیاط مرکزی را در بر گرفته طراحی شده است که یکی از اصلی ترین قسمت‌های مسجد به شمار می‌رود، ارتفاع سقف در این بخش از سایر قسمت‌ها بیشتر است، این قسمت به صورت یک سازه مربعی کامل و یکدست نیست زیرا عرض قسمت شمالی حیاط مسجد در مقایسه با بخش جنوبی بیشتر است.

شبستان مسجد سه دهانه دارد که دهانه میانی از ۲ دهانه دیگر بزرگتر است، قوس‌ها همه به صورت بیضی است و آرایه‌ها و عناصر گچبری به کار رفته در مسجد همگی از نوع گچبری شکنجی است و پیچک‌های آن مانند کاخ کسری در تیسفون است.

شبستان مسجد فهرج از عمقی برابر با ۲ دهانه فرش انداز و رواق هم دارای عمقی برابر با یک دهانه فرش انداز برخوردار است، چیزی که در بالای هر دهانه چشم هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند وجود قوس کم خیز تیزه‌دار بر بالای هر دهانه شبستان است که پاکار آن از سطح جرزهای طرفین به مقدار کمی به سمت داخل آمده است.

همچنین در این بنای کهن و تاریخی عرض دهانه مرکزی شبستان اختلاف کمی با سایر دهانه‌ها دارد و از آن‌ها بزرگتر است که این موضوع نشان از طراحی ایرانی مسجد دارد که از ویژگی‌های معماری ایرانی در اوایل اسلام است که دهانه شبستان اصلی را در جهت قبله در نظر می‌گرفتند و چون محراب هم در همان محل بود این دهانه نسبت با سایر دهانه‌ها بزرگتر در نظر گرفته می‌شد.

ستون‌ها موجود در شبستان مسجد مستطیل شکل است که از ستون‌های کوچکتری برای تزئین این ستون‌ها در هر چهار گوشه استفاده شده است، این مورد یکی از آن مواردی است که باستان شناسان را در تقریب زمان ساخت مسجد بین قرن اول و دوم هجری قمری دچار تردید کرده است زیرا در آن زمان ستون مساجد به صورت کاملا ساده و بدون تزئینات ساخته شده است.

رواق

رواق مسجد جامع فهرج یزد روبه‌روی شبستان مسجد قرار دارد و از چهار دهانه با طاق‌های گنبدی تشکیل شده است، این دهانه‌ها از نظر تعداد و تقارن با دهانه‌های روبه‌رویشان که شامل سه دهانه است تفاوت دارند و نظر هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند البته این ناهماهنگی اتفاقی نبوده و طبق نظر کارشناسان و مورخان این ناهماهنگی بخشی از ملزومات طراحی و معماری در آن زمان بوده است.

طاق‌های گهواره‌ای شکلی شبستان مسجد و ۲ بخش شرقی و غربی آن را که در امتداد رواق قرار دارند را پوشش می‌دهند. سقف رواق شمالی شامل نیم گنبدهایی است که با گوشه‌های بیضی شکل کوچک توسط معماران خوش ذوق و هنرمند تزئین شده است.

ورودی مسجد

این مسجد سه ورودی مجزا دارد و ورودی فعلی مسجد در بخش جنوب غربی سازه قرار دارد و دو ورودی دیگر در قسمت شرقی مسجد قرار دارد که این دو ورودی در حال حاضر بسته هستند، در بخش شمالی حیاط مسجد در نمای رواق سه طرح وجود دارد که به شکل شیارهای عمودی و همراه با قوس تیزه‌دار بر فراز هر کدام طراحی شده است. سه طرح تزئینی دیگر هم در قسمت شرق عمارت و زیر رواق وجود دارد که به صورت در ورودی با ابعادی به عرض ۷۹.۱ متر و ارتفاع ۴۸.۲ متر است.

مسجد جامع فهرج ۳۰ آذر ۱۳۴۹ با شماره ۹۰۶ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است که در روستای فهرج در ۳۰ کیلومتری جنوب شرقی شهر یزد قرار دارد، قدمت روستای فهرج یزد به دوره پیش از اسلام می‌رسد و برخی بر این باور هستند که این روستا بیش از پنج هزار سال قدمت دارد.