حدود چهار ماه پیش یعنی زمانی که چهره‌های اپوزیسیون جمهوری اسلامی در شب سال نو میلادی از ائتلاف و اتحاد برای براندازی سخن می‌گفتند، شاید تصور نمی‌کردند که در کوتاه‌ترین زمان ممکن از یکدیگر بیزاری جسته و جداگانه راه خود را در پیش گیرند. جمعه هفته گذشته اما «حامد اسماعیلیون» سخنگوی انجمن موسوم به خانواده جانباختگان هواپیمای اوکراینی که به خاطر سوداهای سیاسی، سخنگویی را رها کرده بود از ائتلاف با پنج عضو منشور موسوم به همبستگی خارج شد؛ اقدامی که از دید بسیاری از رسانه‌های خارجی و داخلی اضمحلال ائتلاف اپوزیسیون خارج از کشور بود.
روند واگرایی
«آینده جنبش دموکراسی ایران» در دانشگاه جورج تاون شهر واشنگتن، عنوان نشستی بود که قرار شد به دنبال آن چند چهره فعال سیاسی، بازیگر و فوتبالیست خارج از کشور اتوبوسی را برای رساندن اعتراضات ۱۴۰۱ به مقصد براندازی جمهوری اسلامی تدارک ببیند.
رویکردهای متضاد رسانه‌های فارسی‌زبان خارجی نسبت به طیف‌های متعارض اپوزیسیون سبب شد تا وقایع مربوط به ائتلاف ناکام، انعکاس‌ها و تحلیل‌های متفاوتی پیدا کند
از میان هشت چهره ابتدایی ائتلاف، «علی کریمی» و «گلشیفته فراهانی» اولین سلبریتی‌هایی بودند که از این دسته جدا شدند تا نهایتا «منشور همبستگی» یا «منشور مهسا» نوزدهم اسفندماه به امضای اسماعیلیون و پنج نفر دیگر یعنی «رضا پهلوی»، «نازنین بنیادی»، «عبدالله مهتدی»، «مسیح علینژاد» و «شیرین عبادی» برسد.
در چارچوب این ائتلاف که پهلوی خواستار جایگاهی فراتر از سایرین بود، درخواست وی برای ورود چهره‌های مورد نظرش به شورای اپوزیسیون مورد قبول واقع نشد تا وی اواخر فروردین‌ماه گلایه‌های خود را آشکار سازد.
البته پیشتر مسائلی مانند حمایت اسماعیلیون از خانواده اعضای گروهک تروریستی «مجاهدین خلق» افتراق میان وی و پهلوی را آشکار ساخته بود. در این دعوا، منافقین با انتشار متنی منتسب به سرکرده خود با عنوان «درماندگی بچهٔ شاه از «سلطنت انتخابی» تا «فراسوی» سلطنت و جمهوری» تا جایی که توانستند به پهلوی تاختند.
در مقابل هم «یاسمین پهلوی» همسر رضا پهلوی در توئیتی ضمن ابراز ناخرسندی از اسماعیلیون به‌خاطر آنچه «دادخواهی خانواده مجاهدین» می‌خواند، خواستار تمرکز بر «قربانیان انقلاب مهسا امینی» شد.
وجود چنین افتراق‌هایی باعث شد تا سیلی از حملات مجازی از سوی سلطنت‌طلبان به سمت اسماعیلیون به راه افتد. البته این حملات به سمت سایر اعضا نیز روانه شد تا جایی که بنیادی بازیگر درجه چندم هالیوودی صفحه مجازی خود را تعلیق کرد و مهتدی سرکرده تجزیه‌طلبان کومله بیانیه‌ای در این زمینه منتشر ساخت.
به گزارش «بی بی سی فارسی» حزب کومله کردستان ایران با انتشار بیانیه‌ای تند نسبت به آنچه تلاش «تمامیت‌خواهان» برای «استبدادگری» و «تفرقە در میان مخالفان رژیم» خوانده هشدار داده و از عبدالله مهتدی، دبیرکل این حزب، حمایت کرده است.
در گزارش بی بی سی آمده است: در این بیانیه که روز سه‌شنبه - ۲۹ فروردین - منتشر شده می‌خوانیم «در هفتەها و روزهای اخیر و بویژە بەدنبال تلاش‌های مثبتی کە برای همگرایی در درون نیروها و شخصیتهای اپوزیسیون بەعمل آمدە، شاهد موجی هماهنگ و برنامەریزی شدە از تبلیغات سیاە و حملات هیستریک از سوی استبدادطلبان و تمامیت‌خواهان، در همراهی و همسوئی با سایبری‌های رژیم، در فضای مجازی بودەایم»
وجه غالب تحلیل مطبوعات و رسانه‌های داخلی این بود که رسانه‌های یادشده فارغ از رویکردهایشان در سیاست داخلی از اصلاح‌طلب تا اصولگرا فروپاشی ائتلاف اپوزیسیون را پیش‌بینی پذیر می‌دانستند
تحلیل فارسی‌زبان‌های بیگانه از واگرایی اپوزیسیون
رویکردهای متضاد رسانه‌های فارسی‌زبان خارجی نسبت به طیف‌های متعارض اپوزیسیون سبب شد تا وقایع مربوط به ائتلاف ناکام، انعکاس‌ها و تحلیل‌های متفاوتی پیدا کند.
در زمره رسانه‌های شاخص سلطنت‌طلب، شبکه‌های اجتماعی مربوط به «من و تو» که از ابتدا نگاه مثبتی به هم‌نشینی پهلوی با چهره‌هایی مانند اسماعیلیون نداشتند، جدایی وی از منشور را به کلی نادیده‌گرفتند.
از سوی دیگر، کانال تلگرامی «ایندیپندنت فارسی» دیگر رسانه سلطنت‌طلب در واکنش به جدایی اسماعیلیون نوشت: شاهزاده رضا پهلوی به عنوان شاخص‌ترین چهره مخالفان جمهوری اسلامی، از اعتبار و اقتدار لازم برای رهبری خیزش مردمی ایران برخوردار است.
در ترسیم این فضا «رادیو زمانه» با بازتاب بخشی‌هایی از متن کناره‌گیری اسماعیلیون گزارش داد: از ابتدای اعلام موجودیت این منشور، طرفداران رضا پهلوی معتقد بودند او نباید در جایگاه برابر با دیگر اعضا قرار داشته باشد و البته در متن منشور هم نباید به «حقوق اتنیک‌ها» اشاره می‌شد. البته سلسله انتقادات پادشاهی‌خواهان از این منشور به موارد دیگری هم گسترده شده بود و از نحوه نشستن اعضای گروه تا محتوای منشور و حتی لوگوی این گروه هم با حملات تندی روبه‌رو بود.
از سوی دیگر، رسانه‌ای مانند «ایران اینترنشنال» به عنوان یکی از اصلی‌ترین حامیان و تریبون‌های عضو جداشده منشور، مصاحبه مفصلی با او داشت تا دلایلش از این اقدام را تشریح کند.
در کنار اظهارات خودِ اسماعیلیون و در تایید وی که از «فشارهای خارجی» و «شیوه‌های غیردموکراتیک» گلایه داشت، «فروغ کنعانی» فعال امور زنان در تحلیل این اقدام، دلیل آن را بسته بودن شورای اپوزیسیون و تکصدایی در آن عوان داشت. «اردوان روزبه» دیگر کارشناس اینترنشنال اما کوشید تا جدایی اسماعیلیون را عادی و بخشی از یک روند دموکراتیک جلوه دهد.
از دید بسیاری از رسانه‌های داخلی شکاف شدید میان گروه‌های اپوزیسیون دلیل ناکامی آنان در ائتلاف‌سازی بوده اما برخی دیگر از پایان تاریخ مصرف چهره‌های اپوزیسیون بعد از فروکش اعتراضات ۱۴۰۱ نوشتند و این که غربی‌ها دیگر روی آنها حساب نمی‌کنند
در این میان، «دویچه وله فارسی» در گزارش خود نظرات کاربران مختلف از سلطنت‌طلب تا مخالفان این جریان را منعکس ساخت. این رسانه آلمانی در تارنمای خود به نقل از یک کاربرد سلطنت‌طلب نوشت: برای ما مهم بود عزیزمان پیش از افتادن اتوبوس به دره از آن خارج شود که شد، اتوبوس را هم خاموش کرد و سوییچش را هم به اسرائیل برد. حالا شما در این اتوبوس خاموش بمانید یا نمانید برای ما مهم نیست.
به گزارش دویچه وله، در مقابل کاربری دیگر در حمایت از اسماعیلیون توئیت زده «جامعه ایران و به ویژه ایرانیان خارج به شخصیتهای سیاسی مثل شما نیاز دارند. شما ده‌ها هزار ایرانی خارج را جمع کردید و امروز شما تنها نیستید همه ایران و ایرانیان خارج پشت شما ایستاده‌اند.»
داخلی‌ها چه گفتند؟
نگاهی به تحلیل‌های منعکس شده در مطبوعات و رسانه‌های داخلی نشان از عمق و تنوع بیشتری در مطالبشان دارد.
وجه غالب این تحلیل‌ها این بود که رسانه‌ها فارغ از رویکردهایشان در سیاست داخلی از اصلاح‌طلب تا اصولگرا فروپاشی ائتلاف اپوزیسیون را پیش‌بینی پذیر می‌دانستند.
«تسنیم» در این باره نوشت: برای همه روشن بود که حامد اسماعیلیون (نزدیک به گروهک منافقین و مورد حمایت شبکه تلویزیونی تجزیه‌طلب اینترنشنال) از همان ابتدا هم چشم دیدن رضا پهلوی (راس سلطنت طلبان و مورد حمایت تلویزیون منوتو) را ندارد همچنان که «آرمان ملی» روزنامه نزدیک به اعتدالیون در گزارش خود آورد: از ابتدا نیز پیش‌بینی می‌شد افرادی که اساسا هر کدام داعیه ریاست و مدیریت همه را دارند تا انتها در یک مجموعه در کنار هم جمع نخواهند ماند و در نهایت نیز همین اتفاق افتاد.
«انصاف نیوز» تارنمای اصلاحاتی به نقل از «اجلال قوامی» روزنامه نگار و فعال مدنی کرد نوشت: این دو ماه که از عمر شورای همبستگی می گذرد؛ سایر افراد تشکیل دهنده آن به ویژه عبدالله مهتدی و حامد اسماعیلیون از سوی حامیان رضا پهلوی به شدت تخریب شدند.هر چند حضور این دو فعال سیاسی در این شورا از همان آغاز واکنش های زیادی را به دنبال داشت. عمر دو ماهه شورا تا این جای کار نشان داد که جریان حامی فرزند شاه سابق باوری به تکثر و قبول دیگری ندارد تا آنجا با شماست که فقط سربازباشید. هتاکی ها و توهین و تخریب ها علیه دیگر جریان ها ی سیاسی موید این ادعاست.
روزنامه «خراسان» در گزارش مرتبط خود با اشاره به اختلافات درونی شورای اپوزیسیون آورد: ترکیب مدل و بازیگر هالیوودی در کنار فوتبالیست فراری، مترسک باقی مانده از خاندان پهلوی که به تازگی به دست بوسی نتانیاهو و وزیر اطلاعات اسرائیل رفت، همراه با رهبر جنایتکار کومله از ابتدا به خوبی نشان می داد که جدی ترین دشمنان جمهوری اسلامی هم حول چنین محور سستی گرد هم نمی‌آیند.
«فرهیختگان» اما کوشید تحلیلی متفاوت داشته باشد و علت اضمحلال ائتلاف دشمنان جمهوری اسلامی را نه اختلافات داخلی بلکه پایان تاریخ مصرف آن دانست. به نوشته این روزنامه اختلافات عمیق میان اپوزیسیون که اخیرا بار دیگر علنی شده، پدیده‌ای جدید نیست. آنها یکدیگر را دیکتاتور، تجزیه‌طلب و جنایتکار خطاب می‌کنند و در تجمعات خارج از کشور نیز بارها کارشان به کتک‌کاری کشیده است. اختلافات تمامیت‌خواهانه بین حامد اسماعیلیون و رضا پهلوی نیز خبر جدیدی نیست. اسماعیلیون که رسما به دادخواهی منافقین اعتراف کرده قبل از انتشار منشور موسوم به همبستگی هنگامی که رضا پهلوی را در یکی از مراسم می‌بیند با اینکه هر دو در صف اول برنامه نشسته‌اند، خودش را به ندیدن می‌زند تا مبادا آنطور که خودش می‌گوید شائبه همسویی با پهلوی تنش ایجاد کند.
از دید برخی تحلیلگران داخلی، اعضای شورای فروپاشیده موسوم به همبستگی، به‌واسطه وابستگی شدید به لایک‌های توئیتر و اینستاگرام، هم تحت‌تاثیر مخاطبان خود قرار دارند و هم به‌سرعت امکان آن را دارند که سازی مخالف کوک کنند
گزارش فرهیختگان افزوده است: از نگاه گروه‌های غربی، منافقین در فقدان ظرفیت دیگر گروه‌ها، تنها گروه ظرفیت‌دار در میان مخالفان ایران است. از این‌رو بیشترین حمایت‌ها از این گروه صورت می‌گیرد. برخلاف منافقین، دیگر گروه‌ها از این حمایت‌ها محروم هستند، مگر گروه کومله که فعالیت‌هایی تقریبا مشابه منافقین اما از لحاظ جغرافیایی و دایره تاثیرگذاری محدودتر از آنها دارد. این گروه به مدد سکونت بخشی از کردهای نواحی شمال غرب در سراسر کشور قصد داشت با وسعت بخشیدن به دایره جغرافیایی اثرگذاری، بتواند جایگاه بزرگ‌تری را در اختیار بگیرد. گروه‌هایی مانند منافقین و کومله که دارای سابقه، تشکیلات و امکان فعالیت‌های همه‌جانبه هستند، از نگاه غرب مجموعه‌هایی قابل سرمایه‌گذاری به حساب می‌آیند
«هم میهن» هم روزنامه‌ای بود که به این موضوع از زاویه «سلبریتی‌گری» پرداخت. «داود حشمتی» در این روزنامه نوشت: افراد این گروه سیاسی نیستند و بیشتر فعال اجتماعی یا کمپین‌کننده هستند. فعالانی که لایک و ریتوئیت برایشان بسیار مهم است و دیدیم که حامد اسماعیلیون یکی از دلایل خروجش از این منشور را حملات سازمان‌یافته نزدیکان رضا پهلوی در فضای مجازی عنوان کرد. ...سیاست‌مدار باید بتواند برای تصمیماتش ائتلاف‌هایی را خلق کند یا دیگران را با خود همراه کند. ترکیب این نشست نه‌تنها توانایی انجام چنین اموری را ندارند، بلکه به‌واسطه وابستگی شدید به لایک‌های توئیتر و اینستاگرام، هم تحت‌تأثیر مخاطبان خود قرار دارند و هم به‌سرعت امکان آن را دارند که سازی مخالف کوک کنند. لذا روشن بود که آنها توانایی ایجاد «ائتلاف‌های جدید» برای تقویت و تثبت خود را ندارند.
نظر شما