ایران، در صدر کشورهای «دانشجوفرست» به «جهانِ اول» است؟

برای بررسی این ادعا، باید بخش‌های مختلف سخن او را معنی کرد و سپس به بررسی آنها پرداخت.

دکتر«سیدمحمد مقیمی» رئیس دانشگاه تهران اخیرا در یک نشست خبری گفته است: ایران در صدر کشورهایی است که دانشجویانش به کشورهای جهان اول سفر می‌کنند. وی علت این امر را این گونه توضیح داده که: «پرورش نیروی انسانی ما در تراز استاندارد جهانی است و دانشگاه‌های ما اقدامات قابل قبولی در حد استانداردهای جهانی دارند.» او علت اصلی مهاجرت نخبگان را فراهم نشدن فرصت‌های شغلی برای آنها دانسته است.

ممکن است منظور رئیس دانشگاه تهران از «در صدر» بودن ایران، رتبه اول بودن ایران نباشد و مقصودش حضور ایران در میان بیشترین فرستندگان دانشجو باشد. همچنین با وجود آن که او از «سفر کردن دانشجویان ایرانی» سخن گفته، از ادامه جملاتش بر می‌آید که مقصود او، مهاجرت فارغ التحصیلان دانشگاه‌ها و نخبگان به کشورهای جهان اول است.

در ادامه تلاش می کنیم ادعای این مقام علمی را بررسی و درستی سنجی کنیم.

کشورهای جهان اول کدام‌ها هستند؟

بعد از جنگ‌جهانی دوم، جهان به دو بلوک و حوزه نفوذی بزرگ با دیدگاه‌های متضاد درمورد دولت و جامعه سیاسی تقسیم شد:

۱. بلوک کشورهای دموکراتیک-صنعتی در حوزه نفوذ آمریکا که جهان اول نام گرفتند.

۲. بلوک شرق یا کشورهای کمونیست-سوسیالیست زیر چتر شوروی که جهان دوم نام گرفتند.

۳. سه چهارم باقی مانده از جمعیت دنیا، کشورهایی بودند که با هیچ یک از این دو بلوک هم ردیف نبودند و ازاین رو جهان سوم نام گرفتند.

طبق این تعریف، جهان اول به کشورهای پیشرفته، سرمایه‌دار (کاپیتالیست) و صنعتی گفته می‌شودکه شامل‌ کشورهای هم‌ردیف با ایالات متحده بعد از جنگ جهانی دوم با علایق و دیدگاه‌های سیاسی و اقتصادی تقریباً یکسان یعنی آمریکای شمالی، اروپای غربی، ژاپن و استرالیاست. (ویرگول به نقل از www.nationsonline.org)

البته جنگ جهانی دوم سال ۱۹۴۵ پایان یافته و حدود ۸۰ سال از آن زمان می گذرد و با پایان جنگ سرد، کمتر تعبیر «جهان اول» استفاده می شود. اما قاعدتا منظور رئیس دانشگاه تهران از این تعبیر، همان کشورهای «آمریکای شمالی، اروپای غربی، ژاپن و استرالیا» است.

رتبه ایران در مهاجرت نخبگان چیست؟

اما رتبه ایران در مهاجرت نخبگان کجاست؟ البته نمی‌توان تعریف دقیق و جامعی برای واژه «نخبگان» یافت و حتی در صورت داشتن چنین تعریفی، نمی توان میزان مهاجرت نخبگان را سنجید. اما با استفاده از منابع مختلف تلاش کرده ایم آمارهایی که به مهاجرت دانشجویان و نخبگان مرتبط است را از منابع معتبر ارائه دهیم.

جدول بالا که توسط رصدخانه مهاجرت در «سالنامه مهاجرتی ایران ۱۴۰۱» ارائه شده، رتبه ایران در فرستادن دانشجو در سال ۲۰۲۰ را ۱۷ نشان می دهد. (منبع: موسسه آماری یونسکو)

همچنین طبق جدول زیر که بیست کشور با بیشترین دانشجوفرستی را در خود جای داده، ایران هم در سال ۲۰۱۹ و هم ۲۰۲۰، جایگاه هفدهم را داشته است.(منبع: موسسه آماری یونسکو)

این رتبه البته میزان فرستادن دانشجو به تمام کشورها را نشان می دهد، در حالی که سخن رئیس دانشگاه تهران، درباره مهاجرت دانشجویان به کشورهای جهان اول بود.

در جدول زیر کشورهای منتخب دانشجوفرست به آمریکا رتبه بندی شده اند؛ البته این رتبه بندی براساس تعداد دانشجویان این کشورها در دانشگاه‌های برتر آمریکا انجام شده است که رتبه ایران در این شاخص ۱۰ است. یعنی حضور دانشجویان ایرانی در دانشگاه های برتر آمریکا، از حضور آنها در کل دانشگاه های خارجی پررنگ‌تر است.

سازمان همکاری اقتصادی و توسعه که به صورت مخفف OECD نامیده می‌شود در سال ۱۹۶۱ میلادی با هدف بازسازی اروپا بعد از جنگ جهانی دوم تشکیل شد و کم کم حوزه‌ی فعالیت‌های خود را به کشورهای غیراروپایی از جمله کانادا، مکزیک، ژاپن، کره جنوبی، دانمارک، نروژ، ترکیه و آمریکا گسترش داد. این کشورها به عبارت «کشورهای جهان اول» که رئیس دانشگاه تهران از آن استفاده کرد، نزدیکتر است.

طبق جدول بالا، رتبه دانشجوفرستی ایران به کشورهای عضو OECD ، ۱۳ است.

حتی اگر رتبه کشورها سرانه و به نسبت جمعیت سنجیده شود، کشورهای آلمان با ۸۳ میلیون، کره جنوبی ۵۲، ایتالیا ۶۰ و نپال با۳۰ میلیون نفر جمعیت، هم جمعیتی کمتر از ایران دارند و هم در رتبه بالاتری در دانشجوفرستی هستند.

دلایل مهاجرت دانشجویان و نخبگان

دانشگاه استنفورد آمریکا نیز پژوهشی درباره مهاجرت ایرانیان انجام داده که طبق آن، داده های جمع آوری شده نشان می دهد تعداد کل مهاجران ایرانی الاصل از حدود نیم میلیون نفر قبل از انقلاب ۱۳۵۷ به ۳.۱ میلیون نفر در سال ۲۰۱۹ افزایش یافته است که به ترتیب معادل ۱.۳ و ۳.۸ درصد جمعیت کشور است. به طور کلی، کشورهای مقصد اصلی برای مهاجران ایرانی شامل ایالات متحده، کانادا، آلمان و بریتانیا هستند. این پژوهش تخمین زده که در مجموع حدود ۷۰۰.۰۰۰ ایرانی الاصل در دانشگاه های خارجی تحصیل کرده اند.

این تحقیق مدعی شده منشا مهاجرت نخبگان از ایران، اثرات ترکیبی عوامل متعددی است که مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از: حکمرانی ضعیف، فشار سیاسی، مسائل حقوق بشری، چشم‌انداز تیره اقتصادی، فساد، و عوامل اجتماعی و جمعیتی.

البته به نظر می رسد عاملی که در چند سال اخیر به مهاجرت نخبگان ایرانی شدت بخشیده و پدیده مهاجرت مجازی (کار در داخل ایران برای خارج) را هم شکل داده، افت ارزش پول ملی است.

جمع‌بندی

با توجه به این داده‌ها، اگر مقصود رئیس دانشگاه تهران از حضور ایران در صدر کشورهای نخبه فرست به جهان اول را رتبه اول ایران در این فهرست بدانیم، ادعای او مردود است؛ اما ایران در جمع کشورهایی که بیشترین دانشجو را به کشورهای توسعه یافته فرستاده، حضور دارد. البته آنچه به این فرایند درستی سنجی کمک بزرگی کرد، سالنامه مهاجرت ایران است که از سوی رصدخانه مهاجرت تدوین شده است.