در حالی شمارش معکوس برای برگزاری انتخابات ۲۰۲۳ ترکیه آغاز شده که نتایج آخرین نظرسنجی‌ها از رقابت نزدیک میان «رجب طیب اردوغان» رهبر حزب «عدالت و توسعه» و «کمال قلیچدار اغلو» رهبر حزب «جمهوری‌خواه خلق» خبر می‌دهد. بسیاری از ناظران داخلی و خارجی منتظر مشخص‌شدن نتایج انتخاباتی هستند که می‌تواند علاوه بر سرنوشت ترکیه، تاثیر کلیدی بر معادلات منطقه غرب آسیا، به‌ویژه خاورمیانه عربی برجای بگذارد.
در دو دهه اخیر دولت اردوغان با دنبال‌کردن سیاست‌خارجی «کثرت‌گرا» و «بازگشت به خاورمیانه» تبدیل به بازیگری تاثیرگذار و مهم در تحولات منطقه شد. این بازگشت با توجه به «میراث امپراتوری عثمانی» و «پیوندهای تاریخی» میان مردم ترکیه و کشورهای خاورمیانه اتفاق افتاد.
حضور نظامی این کشور در شمال عراق، شمال و شمال‌شرق سوریه و حمایت از جنبش مقاومت اسلامی (حماس) در نوار غزه سبب شده تا باقی‌ماندن یا رفتن اردوغان تبدیل به مساله‌ای مهم برای بازیگران فعال در تحولات منطقه شود. به عبارت دیگر با شکست اردوغان در انتخابات ممکن است سیاست خاورمیانه‌ای ترکیه تغییر کرده و این کشور در بسیاری از پرونده‌های منطقه رویکرد تهاجمی را کنار بگذارد.
فلسطینی‌ها در حافظه تاریخی مردم مسلمان ترکیه به دلیل حضور یافتن در جنگ چاناک برای دفاع از قلب امپراتوری عثمانی دارای جایگاه ویژه‌ای هستندفلسطینی‌ها در حافظه تاریخی مردم مسلمان ترکیه به دلیل حضور یافتن در جنگ چاناک برای دفاع از قلب امپراتوری عثمانی دارای جایگاه ویژه‌ای هستند. این جایگاه به قدری «برجسته» و «تثبیت شده» که در طول تاریخ ترکیه معاصر مردم این کشور از طریق حمایت سیاسی، برگزاری راهپیمایی، جمع‌آوری کمک‌های مادی، ابراز همدردی با فلسطینی‌ها در شبکه‌های اجتماعی و ... میزان علاقه خود به مساله قدس را به نمایش گذاشتند. براین اساس هیچ یک از نخست‌وزیران یا رئیسان‌جمهوری ترکیه نمی‌توانند به راحتی در برابر «افکار عمومی» قرار گرفته و نظری همسو با رژیم صهیونیستی و بر ضد آرمان قدس بیان کنند.
رئیس‌جمهوری «عمل‌گرای» ترکیه با در نظر گرفتن فضای افکار عمومی جهان اسلام و مردم ترکیه همواره تلاش کرده مطابق با منافع ملی ترکیه نسبت به عملکرد گروه‌های مقاومت موضع حمایتی یا انتقادی اتخاذ کند. به عنوان مثال در جریان بحران سوریه، آنکارا با اعلام حمایت از معارضان سوری، در ردیف دشمنان نظام قانونی سوریه و حامیان آن از جمله حزب‌الله لبنان قرار گرفت. با این حال در هنگامه مقابله گروه‌های فلسطینی با اسرائیل، اردوغان و اعضای کابینه وی موضع حمایتی نسبت به جهاد اسلامی و حماس دارند؛ به عبارت دیگر متغییر اصلی و تاثیرگذار برای آنکارا جهت حمایت از گروه‌های مقاومت، منافع این کشور است. با این حال تاکید وی بر برخی شعارها همچون حمایت از آرمان فلسیطین تبدیل به بخشی از هویت سیاسی حزب عدالت و توسعه شده است.
مهم‌ترین پرده از نمایش ضداسرائیلی اردوغان را می‌توان صحبتهای تند وی علیه «شیمون پرز» در جریان یکی از فروم‌های اجلاس داووس دانست. دیگر نقطه تاریک در روابط ترکیه و رژیم اسرائیل حمله کماندوهای اسرائیلی به کشتی «ماوی مرمره» و کشته‌شدن شهروندان ترکیه‌ای بود.
در دوران نخست‌وزیری «بنامین نتانیاهو» با وجود برخی تلاش برای عادی‌سازی روابط دیپلماتیک آنکارا_تل‌آویو اما دو طرف روابط بسیار سردی را تجربه کردند. اردوغان بارها با انتقاد از حملات ارتش اسرائیل و کشتار غیرنظامیان فلسطینی، اسرائیل را «دولت تروریستی» نامیده است.
با روی کارآمدن کابینه بنت_لاپید و ارسال پیام‌های مثبت از سوی «هرتزوگ» رئیس‌جمهوری رژیم صهیونیستی، فضای لازم برای بهبود روابط فراهم شد. با این حال اردوغان بارها اعلام کرده که موضع قطعی این کشور مبنی بر حمایت از آرمان قدس و مردم فلسطین عقب‌نشینی نخواهد کرد. در سال ۲۰۲۲ در جریان سفر «محمود عباس» به آنکارا، اردوغان اعلام کرد تلاش‌های کشورش برای آشتی با اسرائیل به معنای قطع حمایت از آرمان فلسطین نیست.
با بازخوانی مواضع و اقدامات تیم سیاست‌خارجی_امنیتی ملی ترکیه در برابر حزب‌الله لبنان نوعی «عمل‌گرایی معطوف به منافع ملی» مشاهده می‌شود. با تنگ‌ترشدن حلقه تحریم‌های آمریکا علیه ایران، دولت اردوغان و تجار نزدیک به وی بدل به یکی از مسیرهای خنثی‌سازی تحریم‌ها به نفع ایران و برخی گروه‌های مقاومت شدند. به عنوان مثال نشریه پولیتیکو در مطلبی مدعی شد «سیتکی آیان» یکی از تجار نزدیک به اردوغان، با تسهیل فروش نفت ایران به مشتریان چینی_روسی و تامین مالی گروه‌های مقاومت، نقشی جدی در دور زدن تحریم‌های آمریکا ایفا کرده؛ نکته جالب توجه، وجود نام آیان در اسناد منتشر شده از سوی قلیچدار اغلو در جریان نشست حزب جمهوری‌خواه خلق بوده است.
رقیب اردوغان با آنکه از پایگاه سیاسی_اجتماعی متفاوت می‌آید اما در مقام سخن از آرمان فلسطین حمایت و از اقدامات ضدانسانی اسرائیل انتقاد می‌کنددر سوی مقابل، رقیب اردوغان با آنکه از پایگاه سیاسی_اجتماعی متفاوت می‌آید اما در مقام سخن از آرمان فلسطین حمایت و از اقدامات ضدانسانی اسرائیل انتقاد می‌کند. در سال ۲۰۱۸، کمال قلیچدار اغلو رهبر حزب جمهوری‌خواه خلق با بستن سربند فلسطینی از دونالد ترامپ رئیس‌جمهوری وقت آمریکا به دلیل کشتار مردم غزه انتقاد کرد.[۱] در جریان انتخابات پارلمانی و ریاست جمهوری ترکیه نیز دو رغیب اصلی این رقابت‌های یعنی اردوغان و قلیچدار با اعلام حمایت از مساله فلسطین تلاش کردند تا نظر احزاب اسلام‌گرا و برخی احزاب چپ‌گرا را به طرف خود جلب کنند.
قلیچدار اغلو به فاصله چند هفته مانده تا انتخابات در مراسم افطاری کشورهای اسلامی که توسط حزب «سعادت» به رهبری «تمل کرم‌الله اغلو» برگزار شد، علاوه بر اشاره به نقاط اشتراک میان کشورهای مسلمان گفت، اگر قرار باشد در کنار حق و عدالت باشیم، باید در کنار فلسطین و آرمان آن بایستیم، در غیر این صورت ایمانی را که به ما آموختند از بین خواهد رفت. پیش از این در ماه‌های ابتدایی سال ۲۰۱۲ قلیچدار اغلو با «اسماعیل هنیه» یکی از رهبران ارشد جنبش حماس به مدت ۴۵ دقیقه دیدار و از توافق‌های به‌دست آمده میان حماس و فتح و تلاش گروه‌های فلسطینی برای رسیدن به نقطه وحدت ابراز خرسندی کرد[۲].
وی در ادامه بر آرمان فلسطین و لزوم یکپارچگی مردم در سرزمین‌های فلسطینی تاکید کرد و گفت:«حزب جمهوری‌خواه خلق از مبارزات مردم فلسطین حمایت می‌کند و خواهان آن است تا فلسطین به عنوان یک کشور مستقل تشکیل شود.» قلچیدار اغلو با محکوم‌کردن خشونت اسرائیل علیه مردم غزه، محاصره این منطقه توسط رژیم را نامشروع دانست و خواهان برداشته شدن آن شد.
به نظر می‌رسد حزب کمالیست جمهوری‌خواه خلق با نزدیک شدن به برخی ویژگی‌های احزاب محافظه‌کار دست راستی، خط‌مشی معتدل‌تر در حوزه‌های مختلف داخلی_خارجی همچون مساله «اتحادهای کشورهای مسلمان» و سنگین‌تر شدن کفّه حمایت از آرمان فلسطین در مناقشه اعراب_اسرائیل اتخاذ کرده باشد.
البته این موضوع به معنای تغییر موضع اصولی حزب مبنی بر حمایت از راه‌حل دو کشوری نیست. به نظر می‌رسد در دو دهه اخیر جامعه ترکیه بیش از پیش میل به «اسلام‌گرایی» به‌ویژه گرایش‌های صوفی_باطنی و اخوانی پیدا کرده باشد. همین موضوع سبب می‌شود تا احزاب سکولار در مواضع پیشین خود تجدیدنظر کرده و از ارزش‌های سکولار فاصله بگیرند. البته برخی کارشناسان نیز بر این اعتقادند که این سخنان بیشتر مصرف انتخاباتی داشته و برای جلب‌نظر احزاب دست‌راستی موجود در ائتلاف ۶گانه و پایگاه رای آنها ایراد می‌شود.
به عبارت دیگر همچنان رهبران و طرفداران حزب جمهوری‌خواه با دید منفی نسبت به افراد دین‌دار و گروه‌های جهادی همچون حماس یا حزب‌الله می‌نگرند. واقعیت آن است که برخی گروه‌های محافظه‌کار با وجود داشتن انتقادهای جدی نسبت به اردوغان اما نگران از دست رفتن برخی دستاوردهایی هستند که در این دوره به دست آوردند.
در مسیر تدوین و اجرای سیاست خارجی دولت آتی ترکیه متغییرهای زیادی همچون احزاب متحد، افکار عمومی، فشار دولت‌های خارجی، منافع ملی، نظر کارشناسی نهادهای نظامی_امنیتی و ... تاثیر گذار استپایان سخن
در مسیر تدوین و اجرای سیاست خارجی دولت آتی ترکیه متغییرهای زیادی همچون احزاب متحد، افکار عمومی، فشار دولت‌های خارجی، منافع ملی، نظر کارشناسی نهادهای نظامی_امنیتی و ... تاثیر گذار است. اردوغان و قلیچدار اغلو با آنکه از سوی دو حزب سیاسی رقیب و پایگاه‌های اقتصادی_اجتماعی متفاوت می‌آیند اما در موضوع حمایت از مقاومت فلسطین در (حداقل در مقام سخن) شباهت بسیار زیادی به یکدیگر دارند.
اردوغان براساس منطق نوعثمانی‌گری و حمایت از جریان‌های اخوانی در سراسر منطقه، هم‌زمان از دولت خودگردان کرانه باختری و حماس در نواز غزه حمایت می‌کند. در سوی مقابل کمال قلیچدار اغلو با تکیه بر ادبیات «چپ» همچون مبارزات استقلال‌طلبانه و مساله بی‌عدالتی اسرائیل نسبت به مردم فلسطین، خود را حامی آرمان قدس معرفی می‌کند. به عبارت دیگر هر دو نامزد پیشتاز در انتخابات، با فهمی دقیق نسبت به خواسته‌های سیاسی و افکار عمومی جامعه ترکیه، مساله حمایت از فلسطین را در مرکز برنامه‌های خود در حوزه سیاست خارجی قرار دارند.
با این حال دولت‌های ترکیه در برخورد با محور مقاومت احتمال زیادی نوعی رویکرد مبتنی بر «پرگماتیستی» خواهند داشت و لزوما از قبل تصمیم بر «حمایت»، «مخالفت»، «همکاری» و «رقابت» با آنها را ندارند.
در آخر باید گفت با توجه به مواضع سیاسی اردوغان_قلیچدار اغلو و اولویت‌های احتمالی هر دو کاندیدا، به نظر می‌رسد پیروزی اردوغان سبب تداوم سیاست عمل‌گرایانه و در عین حال تهاجمی ترکیه در سراسر منطقه غرب آسیا و شمال آفریقا شود.
این موضوع به غیر از پرونده فلسطین، می‌تواند چالشی جدی برای گروه‌های وابسته به محور مقاومت باشد. در سوی مقابل با توجه به اولویت‌های کمالیست‌ها در حوزه سیاست داخلی و خارجی ترکیه، شاید از میزان توجه این کشور به منطقه منا کاسته شده و نوعی عقب‌نشینی را در سیاست‌های این کشور در پرونده‌های سوریه، عراق، لیبی و قفقاز جنوبی شاهد باشیم. با این حال با شعله‌ورشدن یا فروکش‌کردن تنش‌ها در فلسطین اشغالی، به احتمال زیاد قبیچدار اغلو لب به انتقاد از سیاست‌های اسرائیل خواهد گشود.
منابع:
[۱] https://www.ntv.com.tr/turkiye/kilicdaroglu-filistin-atkisi-takip-trumpi-elestirdi,PSTg۴DzHIkCTJsAFDZAX۱g
[۲] https://www.cumhuriyet.com.tr/haber/kilicdaroglu-haniye-ile-gorustu-۳۱۰۰۵۸
نظر شما