مهاجرت همیشه همراه و همدم انسان بوده است و از سپیده‌دم تاریخ بشری تاکنون به شیوه و چهره‌های گوناگون جریان داشته و دارد. نمی‌توان فصل و مقطعی از تاریخ و سرگذشت آدمیان را یافت که عاری و تهی از هجرت و نقل مکان افراد و گروه‌های بشری باشد.
مهاجرت یکی از عوامل اصلی تغییر و تحول جمعیت بوده و به دلیل ماهیت خود، می‌تواند علاوه بر تغییرات درازمدت و طولانی، آثار سریع و کوتاه‌مدتی را نیز در تعداد و ساختار جمعیت ایجاد کند و تعادل یا عدم تعادل‌هایی را در جمعیت‌های تحت‌تأثیر به وجود بیاورد.
مهاجران تهدیدند یا فرصت؟
آیا اگر از ظرفیت نخبگانی مهاجران استفاده نشود، ضرر کرده‌ایم یا خیر؟ به مساله مهاجرت به مثابه یک فرصت پرداخت یا آن را تهدید تلقی کنیم؛ و بی‌شمار سئوال‌هایی از این دست که شاید ذهن هر شهروندی را در ایران به خود مشغول کرده است. این سئوالات در بطن همه جوامع بشری به شکلی آزاردهنده و تردیدآمیز نمود دارند.
مهاجرت مانند پدیده‌های طبیعی و غیرطبیعی، دارای جنبه‌های مثبت و منفی است؛ هم فرصت است و هم تهدید و اینکه در نهایت به نفع جامعه میزبان باشد یا بحران‌سازی کند، مقوله‌ای مدیریتی است و ارتباط مستقیمی به نگاه مسئولان آن جامعه به امر مهاجرت دارد.
در منطقه ما (غرب آسیا) کشورهای متعددی به دلایل جغرافیایی، امنیتی و وسعت سرزمینی و فقدان فرصت‌های کافی کار و تولید ثروت، هم مهاجرفرست بوده اند و هم در چند دهه اخیر میزبان پناهندگان و مهاجرانی از سایر کشورها هستند؛ این کشورها اگرچه از محل مهاجرفرستی درآمد ارزی قابل‌توجهی دارند، اما در بهره‌گیری از جمعیت مهاجر ساکن در سرزمین خود چندان موفق نبوده‌اند.
کشورهای پیشرفته همچون ایالات متحده و کانادا برای جذب و بهره‌گیری از ظرفیت نخبگانی مهاجران، سیاستگذاری‌های بلندمدت و برنامه‌ریزی‌های دقیق دارند و امروزه مهاجران یکی از منابع اصلی ثروت این کشورها به حساب می‌آیند.
در کشورهای توسعه‌یافته جذب نخبگان و فعالان فرهنگی و علمی، علاوه بر جذب نخبگان اقتصادی و افراد موفق در حوزه‌های صنعت، تجارت و پزشکی نیز صورت گرفته است.
مهاجرت پدیده‌ای اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی است و به همین دلیل این پدیده در علوم مختلف انسانی و اجتماعی به عنوان مسأله‌ای مهم مطرح است.
مهاجران با محیط‌هایی مواجه می‌شوند که از نظر فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی با محیط زندگی قبلی آنان تفاوت دارد، به طوری که آنها مجبور به پذیرش تغییرات زیادی در رفتار، کردار و گفتار خود برای حفظ سازگاری هستند.
این موضوع یک طرفه نبوده و مهاجران نیز بر فرهنگ کلی جامعه جدید تأثیرگذار هستند؛ از این رو بحث آسیب‌های فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و روانشناختی و نحوه تأثیرپذیری مهاجران از فرهنگ مقصد یا تأثیرگذاری آنها بر فرهنگ مقصد، مطرح است. اگرچه کنترل کامل و صد درصد بر پدیده مهاجرت، امکان‌پذیر به نظر نمی‌رسد ولی مدیریت صحیح بر این پدیده از اهمیت بسزایی برخوردار است.
مدیریت مهاجرت، نیازمند شناخت جامعه هدف، شناسایی و احصاء جمعیت نخبه و استعدادهای درخشان، هدفمندی، سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی برای جذب نخبگان مهاجر، بالنده‌سازی و در نهایت بهره‌گیری از این ظرفیت‌ها و فرصت‌های طلایی، در حوزه‌های مختلف علمی، پژوهشی و به‌ویژه فرهنگی است.
موافقان و مخالفان مهاجران خارجی
مهاجرت نقشی اساسی در فعل و انفعالات مختلف اجتماعی و جمعیتی داشته و عقاید جدید درباره مهاجرت به توسعه و پیشرفت مربوط می‌شود.
قانون مهاجرت در سایر کشورها، مهاجرت را یک مورد سیاسی یا اجتماعی، با تعریف وطن و تابعیت اصلی یک ملت به عنوان میراث شراکت نژادی یا فرهنگی به‌شمار می‌آورد.
در بیشتر موارد، مهاجرت شرایط نژادی و فرهنگی مختلفی پیدا می‌کند. این مسئله باعث تنش‌های اجتماعی، ترس و واهمه از خارجی و برخورد و مقابله با هویت ملی و بومی در بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته به حساب می‌آید.
موضوع مهاجران خارجی در ایران بعد از گذشت چند دهه حضور افغانستانی‌ها، عراقی‌ها و دیگر ملیت‌ها همچنان یک چالش است و موافقان و مخالفان خود را دارد؛ اما یک نکته در ارتباط با مهاجران را نمی‌توان نادیده گرفت و آن این است که در ایران همواره برنامه‌ها حول محور ساماندهی مهاجران بوده است.
به نظر می‌رسد از ظرفیت نخبگان که بسیاری در میان انبوه جمعیت مهاجر هرز می‌روند، استفاده چندانی صورت نگرفته است. در دولت سیزدهم این مقوله محقق گردید و متولی اصلی آن سازمان ملی مهاجرت می باشد که در صورت تشکیل، زیرساخت های مهمی را برای ساماندهی مهاجران در حوزه های گوناگون خاصه فرهنگی مهیا می کند.
رهاشدگی و آسیب‌های مهاجرت
رهاشدگی و آسیب‌های ناشی از آن یکی از چالش‌های جدی پدیده مهاجرت است؛ یکی از پیامدهای قطعی آن آسیب‌های فرهنگی و اجتماعی است که خواه ناخواه به هر ۲ جامعه مهاجر و میزبان صدمه می‌زند.
این رهاشدگی صرفا در مجموعه کلان مهاجران خلاصه نمی‌شود و به لایه‌های عمیق‌تر یعنی استعدادها و نخبگان نیز می‌رسد. به دلیل پدیده رهاشدگی در کشورهای کمتر توسعه‌یافته، مهاجران جذب ابرشرکت‌ها و موسسات غربی در آمریکا، کانادا و کشورهای اروپایی می‌شوند چرا که در ایران با خلاء نظام جذب و بهره‌گیری روبه‌رو هستیم اما کشورهای توسعه‌یافته نخبگان مهاجر را به صورت یک محصول آماده بهره‌برداری نگاه می‌کنند؛ این کشورهای صنعتی برای گردش اقتصاد خود به سرمایه، دانش، توانایی و نیروی کار ارزان مهاجران نیاز داشته و مهاجران به‌ویژه در بخش‌های علمی، صنعتی، کشاورزی و توسعه به‌کارگیری می‌شوند.
پیوندهای فرهنگی و تمدنی
از دیدگاه فرهنگی، نکته مورد اهمیت در پدیده مهاجرت، یکسان نبودن فرهنگ مبدأ و مقصد است. تفاوت‌های فرهنگی میان مبدأ و مقصد مهاجرت می‌تواند منشأ مسائل و مشکلاتی برای مهاجران و میزبانان باشد.
فراوانی میزان ناهنجاری‌های اجتماعی و افت تحصیلی و همچنین پدیده حاشیه‌نشینی و پیامدهای اجتماعی و فرهنگی آن نمونه‌های بارز مهاجرت است. برخلاف کشورهای غربی که با مهاجران سراسر دنیا کمترین پیوندهای فرهنگی، خونی و مذهبی و تاریخی دارند، خاستگاه مهاجرانی که در ایران ساکن هستند، عمدتا حوزه فرهنگی - تمدنی ایران است. ذهن و تفکر اکثر آنان، ریشه در میراث فرهنگی ایرانی دارد؛ از شعر و ادبیات گرفته تا دیگر الگوهای فرهنگی - هنری و حتی رفتاری.
مهاجران ساکن ایران، کشور میزبان خود را وطن دوم در نظر می‌گیرند؛ چرا که بخشی از خاطرات آنها در همین دوره مهاجرت شکل گرفته است؛ علاقه به فرهنگ و سنت‌هایی که سال‌ها با آن خوگرفته و شخصیت آنان را شکل داده است، به سادگی از بین نمی‌رود.
این مهاجران حتی زمانی که قصد بازگشت به وطن داشته باشند، با کوله‌باری از داشته‌های خود (با تجربیات ایرانی شده) به کشور بازمی‌گردند. این جمعیت مردمانی هستند که کسی نمی‌تواند هویت شکل گرفته آنها را در سرزمین ایران نادیده بگیرد.
مهاجران خارجی در هر کشوری به مثابه یک سرمایه بالقوه محسوب می‌شوند. هر کدام از آنها زمینه‌ای دارد؛ یکی استعداد فرهنگی، یکی تجارتی - اقتصادی، دیگری علمی و برخی نیز با خود سرمایه به کشور می‌آورند و کارآفرینان قابلی هستند.
برخی دیگر چهره‌های شاخص فرهنگی - تمدنی و زبانی بوده و عامل تقویت و یگانگی هر ۲ جامعه مهاجر و میزبان هستند. ساماندهی مهاجران و بهره‌مندی از ظرفیت آنها در حوزه فرهنگی می‌تواند به روند جامعه‌پذیری و همیاری آنها کمک شایانی نماید. می‌توان از مهاجران در رفع موانع و مشکلات و چالش‌های موجود برای هردو جامعه مهاجرفرست و مهاجرپذیر استفاده کرد.
* کارشناس امور اتباع و مهاجرین
نظر شما