غارهای دستکند «هنامه»؛ چشم‌اندازی به وسعت تاریخ

غارها یکی از مهمترین مقصدهای گردشگرانی است که در فصل گرما دل به کوه و دشت می‌زنند و از هیجان و وجاهت این نعمت‌های خدادادی استفاده می‌کنند و اگر این اماکن همانند غارهای هنامه گواه قدمت و تاریخ گذشتگان باشد باید در برنامه سفر گنجانده شود.

اگرچه غار هنامه شیروان برای بیشتر مردم کشور ناشناخته مانده اما زیبایی وصف ناپذیر این اثر تاریخی و شکل‌گیری آن در دل دیار قومیت‌ها از قابلیت‌های فراوانی برای جذب طبیعت گردان داخلی و خارجی برخوردار است.

داشتن مولفه‌هایی چون آب و هوای خوب، طبیعت زیبا و به دور از شلوغی شهر و دود و زندگی ماشینی، این غارها را در صدر گردشگری خراسان شمالی قرار می‌دهد.

۱۸ کیلومتر که از شهرستان شیروان به سمت شمال و دره سیوکانلو حرکت کنید، دُرست در دامنه کوه های مشرف به روستای زیبای هنامه غارهایی را مشاهده می کنید که از دوردست زیبایی آن مشهود است و وقتی که به پایین دست غار می رسید دیوارهای کاهگلی و زندگی آرام روستای هنامه چشم نوازتر می شود.

کنده کاری های محدوده غارهای هنامه توسط گنج یابان اگرچه هیمنه و شکوه این اثر تاریخی را به خطر می اندازد ولی آثار کوزه‌های سفالی، خاکستر و تیرهای داخل این کنده کاری‌ها شکوه و قدمت منطقه را نمایان می‌کند.

نام این غار برگرفته از نام روستایی در پایین دست آن است؛ روستایی که قدم زدن در کوچه‌های آن و گپ و گفت با اهالی روستا خالی از لطف نیست و باغ های انگور پایین دست غار خود گواه سیری دیگر از دنیای گردشگری در این خطه است.

غارهایی به عمق تاریخ

غارهای هنامه شیروان یک مجموعه معماری دستکند هستند که در سه طبقه روی هم در سینه کوهی در جنوب روستای هنامه از توابع دهستان سیوکانلو در ۱۸ کیلومتری شمال شهرستان شیروان قرار گرفته  و بر اساس تحقیقات و از روی سفالینه های به دست آمده در اطراف این مجموعه غارهای هنامه در قرون چهار الی پنج هجری ساخته شده و در دوران بعد و به ویژه در زمان آشوب و نا امنی مورد استفاده قرار می گرفته است.

در تمام این مناطق جنس تشکیلات زمین شناسی به نحوی است که امکان حفاری مجموعه ای از اتاق‌ها و فضاهای دیگر در سینه کوه را به ساکنان می داده است.

غارهای هنامه شیروان در سه طبقه بر روی هم در دیواره عمودی کوه حفر شده و سقف هر طبقه، کف طبقه فوقانی را تشکیل می دهد و سقف و یا کف اتاقها یک لایه متراکم شنی به ضخامت ۲۰ تا ۳۰ سانتیمتر است که به طور طبیعی در کوه وجود داشته و بطور مناسب از آن بهره برداری شده است.

فضاهای این اتاق‌های دستکند در سه طبقه شکل داده شده که یکی بر روی دیگری واقع و ظاهرا هر طبقه کارکرد متفاوتی نیز داشته است و طبقه اول که در آن دالان‌های نسبتا بزرگ با پیش آمدگی هایی در پای دیوار به شکل آخور دیده می شود، احتمالا مربوط به نگهداری احشام بوده و کاربری طویله یا آغل را داشته است.

در برخی فضاها ارتفاع آخورها بیش از یک متر است که باید مربوط به تغذیه حیوانات باربر مانند اسب و قاطر بوده باشد و طبقه دوم، فضاهای کوچکتر با تودرتویی بیشتری دارد که با توجه به وجود اجاق های متعدد و دودزدگی سقف آنها باید مربوط به زندگی و سکونت افراد بوده باشد که ضخامت قابل توجه لایه دوده و کربن بر سقف و دیواره ها این طبقه نشانگر آن است که این مکان مدتها سرای امنی برای ساکنان بومی منطقه بوده و مورد توجه فراوان قرار داشته است.

پراکندگی قطعات خمره ها و ظروف سفالین، ذخیره سازی آرد و غلات در پای دامنه و نزدیک به غارها نیز نشانگر زندگی در این محل به ویژه در دوره های آشوب و ناامنی سیاسی است تا ساکنان یارای مقاومت در برابر مهاجمان را داشته باشند.

طبقه سوم در این مجموعه اتاق های کمتر ولی نسبتا بزرگتری دارد که احتمالا انبار بوده و برای ذخیره کردن اشیا و آذوقه از آنها استفاده می شده است و تمام عناصر معماری داخل این فضاها از قبیل آخورها، اجاق ها و غیره از جنس کوه و به صورت دستکند ایجاد شده است.

بر اساس تحقیقات و از روی سفالینه های به دست آمده در اطراف این مجموعه غارهای هنامه در قرون چهار الی پنج هجری ساخته شده و در دوران بعد و به ویژه در زمان آشوب و نا امنی مورد استفاده قرار می گرفته است.

این اثر در تاریخ ۲۶ اسفند ۱۳۸۶ با شمارهٔ ثبت ۲۲ هزار و ۲۱۴ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است و نمونه مشابه اینگونه معماری دستکند و روستایی که در دل کوه حفر شده، در سایر مناطق ایران به ویژه در جنوب کشور مشاهده شده که از آن جمله می توان به غار “خربس ” در جزیره قشم و روستای “میمند” در کرمان اشاره کرد.

غبار فراموشی بر غار هنامه

بنا بر اظهار کارشناسان میراث فرهنگی این اثر تاریخی به دلیل کم توجهی، روزگار بدی را تجربه می کند و بارندگی های سال های اخیر موجب شکاف عمودی عمیقی بر بدنه غارها شده است و از آنجایی که این غارهای دستکند در جلگه ای واقع شده که عنوان بخش تولید انگور و میوه های فصلی در شمال خراسان شهره است، همواره محل حضور گردشگران بومی و غیربومی بوده و هر آن خطر ریزش آوار از دل کوه وجود دارد که می تواند حتی تهدیدی برای سلامت گردشگران نیز محسوب شود.

با وجود هشدارهای چندین ساله کارشناسان میراث فرهنگی تاکنون هیچ اقدامی برای مرمت این اثر مهم تاریخی و هنر دست هنرمندان قرون اولیه اسلامی در استان خراسان شمالی صورت نگرفته است.

همچنان بازسازی و بهسازی این غار نیز همانند ده‌ها آثار تاریخی در معرض خطر تخریب استان در انتظار اعتبار بازسازی و بهسازی است که همه ساله به طور قطره چکانی پرداخت می شود و تاکنون نتوانست این اعتبار ناچیز مرهمی بر دردهای بزرگ آثار تاریخی منطقه باشد.

بازدید میدانی خبرنگار ایرنا از این منطقه نشان می دهد که در حدود چهار کیلومتر جاده خاکی از جاده اصلی به سمت غار را باید طی مسیر کرد و در محل پایین دست غار نیز هیچگونه امکانات رفاهی برای استراحت وجود ندارد.

با وجود اینکه مردم این خطه برای فرار از گرمای تابستانی در ساعات بعداز ظهر و روزهای تعطیل به خنکای دامنه کوهای سیوکانلو پناه می برند و دامنه غارهای هنامه در تعطیلات آخر هفته روزهای شلوغی را سپری می کند، ولی وقتی که با نبود امکانات رفاهی در این منطقه تاریخی مواجه می شوند، دلسرد از این گردش روزانه از این مشکلات گلایه مند می شوند.

شهرستان ‌شیروان در ۶۰ کیلومتری شرق بجنورد و در مسیر اصلی مسافران شمال مشهد و زائران بارگاه قدسی ثامن‌الحجج حضرت علی بن موسی‌الرضا (ع) واقع است که دارای ۶ روستای هدف گردشگری است.