نیما فرید مجتهدی روز شنبه در گفت و گو با خبرنگار ایرنا به هشدارهای گاه‌و بی‌گاه در زمینه کاهش تراز آب دریای کاسپین (خزر) اشاره کرد و افزود: کاهش یک‌ونیم متری تراز آب این دریا نشان می دهد که سطح آب آن به کمترین میزان در ۳۰ سال اخیر رسیده است.
وی در عین حال تصریح کرد: در این میان این رقم هنوز به کمترین میزان تراز ۵۰ سال اخیر که مربوط به سال ۱۳۵۶ و برابر با ۲۶/۲۸- متر بوده، نرسیده‌است.
وی تصریح کرد: نگاهی به نقشه‌های ناهنجاری دمایی در منطقه خوارزم و شمال دریای کاسپین نشان دهنده ناهنجاری افزایشیِ میانگین دمای هوا به میزان ۲ درجه از سال ۲۰۰۰ تا ۲۰۲۱ است.
وی عنوان کرد: اگر بخواهیم دیدگاه مناسب‌تر در این زمینه داشته باشیم باتوجه‌به ذات بیابانی بیشتر مناطق حوزه جغرافیایی دریای کاسپین، به طور طبیعی آنچه که موجب تعادل اکولوژیک مناطق بیابانی می‌شود اندک بارشی است که در فصل سرد یا مرطوب سال در این مناطق نازل می‌شود.
مجتهدی تاکید کرد: بررسی شرایط دما در فصل زمستان (دسامبر، ژانویه و فوریه) نشان دهنده ناهنجاری مثبت دمایی به میزان چهار درجه سلسیوس برای میانگین دمای هوا به‌ویژه برای مناطق شمال و شمال‌غربی دریای کاسپین (منطبق برحوضه آبریز ولگا به‌عنوانِ تامین‌کننده ورودی دریا) دارد.
به گفته وی، این مساله را می‌توان در شرایط دمایی فصل سرد سال که بازه بلندتری (نوامبر تا آوریل) را دربرمی‌گیرد نیز مشاهده کرد. فارغ از دلایل انسانی یا طبیعی کاهش تراز آب این دریا و نوسان‌های طبیعی آن، در نظر نگرفتن شرایط دگرگون‌شده آب‌وهوایی در حوضه آبریز، ساده‌اندیشی است و منجر به حذف مولفه بسیار مهمی در تشدید اثرهای این عوامل می‌شود.
مجتهدی با بیان اینکه گرمایش شدید به همراه خشک‌سالی‌های مستمربه‌ویژه در مناطق شرقی و شمال دریای کاسپین منجر به از بین رفتن تعادل اکولوژیک در بیابان‌های وسیع منطقه شده‌است، تصریح کرد: این مساله سبب شده بیابان‌های منطقه و یا به بیان بهتر کانون‌های گسیل گردوخاک از میانه دهه ۱۳۹۰ شمسی رفتاری متفاوت را به نمایش می‌گذارند رفتاری که حداقل از دیدگاه هواشناسی در تاریخ ثبت ۷۰ ساله داده‌های آن و تجربه صدساله مردم محلی غیرمعمول و شاخص بوده‌است.
وی رفتارهای محیطی را نشانی از تغییرات عمیق محیطی در این حوزه دانست و افزود: یکی‌از مسائلی که درمباحث پیرامون تبعات تغییرات آب‌وهوا در مناطق ساحلی مطرح می‌شود، افزایش تراز آب دریاهای آزاد است. این مساله باتوجه‌به آب شدن یخ‌های قطبی در حال وقوع است و نشانه‌هایی از این اتفاق در مناطق مختلف جهان قابل ردیابی است.
وی توضیح داد: نکته اساسی در زمینه تغییر تراز آب آن است که افزایش آن مربوط به دریاهای آزاد است در مورد حوضه‌های بسته مانند دریاچه‌ها و در اینجا کاسپین، رفتار پهنه‌های آبی باتوجه‌به منبع تغذیه و همچنین خروجی می‌تواند معکوس باشد.
دکتری آب‌وهواشناسی گیلان ادامه داد: این مساله عموما به‌دلیل ۲عامل اثر خود را بر پهنه‌های آبی بسته می‌گذارد کاهش بارش به‌عنوان مولفه مثبت بیلان آبی و افزایش تبخیر به‌عنوان مولفه منفی آن. باتوجه‌به کاهش بارش در حوضه‌های مختلف آبریز دریای کاسپین، افزایش تبخیر در اثر افزایش دما و همچنین عدم ارتباط مستقیم حوضه اورال به یخ‌های قطب شمال، تاثیر احتمالی تغییر آب‌وهوا بر تراز آب این دریا به طور طبیعی کاهشی است.
مجتهدی با اشاره به سابقه نوسان‌های تراز دریای کاسپین گفت: از شواهد مختلفی که در کرانه‌های جنوبی این دریا به‌عنوان مواریث ژئوموفولوژیکی و زمین‌شناسی باقی مانده مانند فسیل در پای رشته کوه‌های البرز نشان دهنده تاریخی بودن این نوسان‌هاست.
وی افزود: از زمانی که پایش تراز دریای خزر رویه‌ای مستند گرفت و این رفتار نوسانی دریای کاسپین مشاهده شده هرچند برآوردها و مطالعات در زمینه علل اصلی این نوسان همیشه با چالش عدم‌قطعیت و عدم‌توافق همگانی همراه بوده‌است. نوسان‌های تراز دریا گاه منجر به کاهش ترازهای مشخص مانند آنچه در سال ۱۳۵۶ و همچنین افزایش تراز و پیش‌روی مانند آنچه دهه ۷۰ به‌ویژه سال ۷۴ رخ داد، شده‌است.
در ۲۶ سال اخیر، دریای کاسپین شاهد افت ۱.۵ متری تراز بوده‌است
مجتهدی با بیان اینکه در ۲۶ سال اخیر دریای کاسپین شاهد افت ۱.۵ متری تراز بوده‌است، گفت: اگرچه دریای کاسپین در تاریخ خود کاهش‌ها و افزایش‌های متعددی را به خود دیده و این تغییر اخیر نیز بنا به نظر بسیاری از محققین به‌صورت یک تغییر عادی در نظر گرفته شده ولی برداشت آب از رودخانه‌های منتهی به این دریا هیچ‌گاه به این میزان نبوده، بنابراین، کاهش فعلی تراز باتوجه‌به تغییرات آب‌وهوایی می‌تواند به‌عنوان یک کاهش بی‌بازگشت تلقی شود که بزرگ‌ترین دریای آب شیرین دنیا را تهدید می‌کند.
وی اظهار کرد: فارغ از علت زمین‌شناسی یا انسانی ناشی‌از بهره‌برداری نابخردانه و حتی نوسان آب‌وهوایی که همیشه به آن اشاره می‌شد امروزه تمامی این موارد را باید با عامل جدید و اثبات شده و اتفاقا بسیار موثر تغییر آب‌وهوا سنجید.
وی عنوان کرد: آنچه مسلم است روند گرمایش جهانی و تغییر آب‌وهوا در منطقه به‌ویژه در منطقه خوارزم، مناطق شمالی و جنوبی دریای کاسپین (حوضه آبریز آن) در حال تاخت‌وتاز است.
ایجاد توفان‌های گردوخاک درصورت خروج پهنه های ماسه ای از دریا
دکتری آب‌وهواشناسی گیلان یادآوری کرد: باتوجه‌به اینکه جریان شمالی باد ازجمله جهت‌های غالب باد در بسیاری از مناطق ساحلی کرانه‌های جنوبی دریای کاسپین است، این بستر عریان خارج از آب می‌تواند منجر به ایجاد توفان‌های گردوخاک‌های محلی شود که ساکنین مناطق ساحلی را متاثر کند.
مجتهدی تصریح کرد: همان‌طورکه مشخص است کاهش تراز قائم آب در دریا منجر به عقب‌نشینی افقی چندبرابری می‌شود بنابراین هم اینک در مناطق مختلفی از سواحل جنوبی دریای کاسپین نشانه‌های مشخصی از این عقب‌نشینی دریا که از چند ۱۰ متر به چند صدمتر می‌رسد را می‌توان شناسایی کرد. به عنوان مثال؛ در آبادی لَسکوکلایه در شهرستان آستانه در استان گیلان خط ساحلی از سال ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۲ حدود ۲۰۰ متر عقب‌نشینی کرده‌است. عقب‌نشینی ۲۰۰ متری دریای کاسپین نمونه‌ای از عریان شدن هکتارها زمین ماسه‌ای در معرض باد است.
وی در زمینه این موضوع که آیا منطقه ساحلی کاسپین می‌تواند محلی برای جولانِ توفان‌های محلی گردوخاک باشد؟ پاسخ می دهد : بله ومستندات این مساله نیز موجود است با نگاهی به زمین و شکل‌های موجود در نوار ساحلی می توان فعالیت نسبی سامانه فرسایش بادی در منطقه را مشاهده کرد. وجود ماسه و همچنین عامل فرسایش یعنی باد که هر دو به شکل نسبی مناسب در منطقه وجود دارد منجر به ایجاد اشکال فرسایش بادی در پسکرانه خط ساحلی در بسیاری از سواحل جنوبی دریای کاسپین حداقل در مناطقی که کمتر دچار ساخت‌وساز شده‌اند دید که نمونه بارز آن اشکال انباشتی برخان (پارابولیک) مشابه بیابان است.
کارشناس هواشناسی گیلان، ارزیابی فراگیر حداقل میان دستگاه و مراکز متعدد پژوهشی مستقر در کشور را برای دستیابی به دیدگاهی جامع و نظری مستقل در زمینه سناریوهای پیش رو نخستین گام برای کاهش مخاطرات پسروی آب دریای خزر دانست.
وی گفت: با شبیه سازی میزان عقب‌نشینی تراز دریا و برآورد مساحت زمین‌های مستعد گسیل گردوخاک نیز می توان خطرپذیری مناطق ساحلی جنوبی دریای کاسپین ارزیابی و باتوجه‌به مدل‌های موجود حتی میزان و شدت این توفان‌ها را نیز برآورد کرد.
وی گفت: باتوجه‌به رطوبت دائمی منطقه و وجود تنوع گونه‌ای بسیار زیاد از هم اکنون به شکل محلی و با کمک دهیاری و بخشداری‌ها با نظارت منابع طبیعی و کارشناسان محیط زیست می‌توان با توسعه پوشش گیاهی هم‌ساز با شوری و نوع خاک ماسه‌ای از ایجاد چالشی جدید در منطقه جنوبی دریای کاسپین با اقدامات فوری جلوگیری کرد.
وی تاکید کرد: باوجود ارگان‌های متولیِ بسیاری که وظیفه شناخت و پایش دریای کاسپین را به عهده دارند هنوز شناخت از دریای کاسپین، حداقل درمنابع و مستندات مرتبط با بخش ایرانی آن بسیار محدودبوده و سندی فراگیر در مورد آن ارائه نشده‌است ازسوی‌دیگر عدم تعامل کافی کشورهای همجوار ایران به دلایل زیادی ازجمله محافظه‌کاری بازمانده از زمان شوروی سابق رسیدن به دیدگاه مشترک در این زمینه را با مشکل بیشتری مواجه کرده‌است.
مجتهدی با نگاهی به اظهارنظرهای متخصصین و کارشناسان ارگان‌ها و مراکز علمی مرتبط با دریای کاسپین گفت: بخش مهمی از این ناهماهنگی به دلیل عدم اشتراک‌گذاری داده‌های طرف‌های مقابل است درحالی‌که برخی هرگونه دست‌اندازی انسانی و کاهش آب رودخانه ولگا را به کلی انکار می‌کنند اما بعضی مستندات علمی و مشاهدات؛ عامل اصلی این کاهش تراز را سوء‌مصرف و دخل و تصرف کشور روسیه بر روی این رودخانه نشان می‌دهد.
این کارشناس هواشناسی اظهار کرد: آنچه این روزها نسبت به آن تردیدی کمتری وجود دارد کاهش ورودی رودخانه ولگا به‌عنوان بزرگ‌ترین تامین‌کننده آب این پهنه آبی است. فارغ از هرگونه دست‌اندازی‌های انسانی بر روی ولگا، مساله تغییر آب‌وهوا در حوزه دریای کاسپین نیز به شدیدترین وجه ممکن در حال مشاهده است.
نظر شما