روند عقب‌نشینی آب دریای خزر ادامه دارد/تاثیر محسوس بر تالاب‌های ساحلی ایران

به گزارش گروه علم و آموزش ایرنا، دکتر حمید علیزاده‌لاهیجانی در مقاله‌ای که در نشریه مروری علوم زمین/ ‏Earth-Science Reviews‏ منتشر شده است، ‏به بررسی مشاهدات تراز آب دریای خزر از ابتدای اندازه‌گیری‌های دستگاهی (سال ۱۸۸۰ میلادی) ‏پرداخته است.

وی در این مقاله جنبه‌های مختلف تراز آب دریای خزر را از جمله؛ الف) تاریخچه مشاهدات تراز ‏آب دریا با ارزیابی انتقادی از روش‌های اندازه‌گیری و دقت داده‌ها، ب) تغییرات بلندمدت، فصلی و ‏کوتاه‌مدت تراز آب دریا، ج) پیش‌بینی کوتاه‌مدت و بلندمدت تراز آب دریا و د) تأثیر تغییرات ‏تراز آب دریا بر محیط زیست ساحلی و دریایی را در منابع مختلف مرور کرده ‏است.

بر این اساس تغییرات فصلی و کوتاه مدت تراز آب خزر؛ زیر سالانه) به دلیل طغیان رودخانه‌ها، بارش روی ‏دریا، اثرهای پدیده‌های جوی روی دریا (مثل خیزاب) تغییرات حجمی آب، سونامی و اثرهای ‏جزر و مدی رخ می دهد که از چند سانتیمتر در نیم‌روز (یعنی جزر و مد) تا ۴ متر در پنج تا هفت روز هنگام رویداد توفان در شمال خزر اتفاق می افتد.

تغییرات بلندمدت تراز آب؛ یعنی چند ساله تا ‏چنددهه‌ای عمدتاً به بیلان آب وابسته است. ورودی آب رودخانه‌ای به دریا و خروج آب از دریا ‏از طریق تبخیر دو مولفه مهم بیلان آب دریای خزر است. از اواسط قرن بیستم میلادی، برداشت آب ‏رودخانه‌ای برای فعالیت‌های انسانی نیز در بیلان آب دریای خزر اهمیت پیدا کرد. اما ‏برداشت آب رودخانه‌ای در حوزه خزر هنگام افزایش تراز آب و هنگام کاهش تراز آب ‏وجود دارد و عامل تعیین‌کننده در نوسان تراز آب خزر نیست.

افزایش ۱۵ سانتیمتری در سال و بعد کاهش ۸ سانتیمتری

میانگین بلندمدت تغییر سطح آب در ‏طول اندازه‌گیری‌های دستگاهی بیش از ۳ متر بود. همچنین در بازه زمانی ۱۹۷۸- ۱۹۹۵، تراز آب ‏خزر به میزان ۱۵ سانتیمتر در سال افزایش و از سال ۱۹۹۶ به میزان ۸ سانتیمتر در سال ‏کاهش یافت. طغیان ساحلی طی افزایش سطح دریا، منجر به زیان اقتصادی بزرگی شد. اما برخی خدمات زیست‌بومی تالاب های ساحلی را بهبود بخشید.

افت فعلی تراز آب دریا باعث ‏کاهش عمق آب و خشک شدن تالاب‌ها می‌شود.

کاهش تراز آب دریا در دهه ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ ‏میلادی باعث افزایش اختلاط عمودی در آب عمیق دریا شد. با وجود این، در طول آخرین افزایش و ‏کاهش تراز آب، محیط دریایی خزر، گردش عمودی محدودی داشت که منجر به کمبود اکسیژن در ‏مناطق عمیق شد. گرمایش جهانی از طریق تغییر در بارش، تبخیر و رژیم باد، علاوه بر تأثیرات ‏انسانی، تأثیر قابل توجهی بر تراز آب دریای خزر تا پایان قرن جاری خواهد داشت.

با وجود اهمیت ‏تأثیرات محلی، منطقه‌ای و جهانی تغییرات تراز آب دریای خزر، پیش‌بینی‌های بلند مدت همچنان ‏با فقدان قطعیت زیادی همراه است و هنوز موفقیت‌آمیز نبوده است. پیش‌بینی‌های کوتاه‌مدت تراز آب ‏دریای خزر (حدود یک سال) عمدتا بر اساس میزان بارندگی در حوضه آبریز ولگا در سال قبل از ‏تاریخ پیش بینی انجام می‌شود و دقت بالایی با واقعیت تطابق دارد.

امکان کاهش تراز آب خزر در سال جاری

اندازه‌گیری دستگاهی در ایستگاه‌های ساحلی (http://www.caspcom.com) و اندازه‌گیری ماهواره‌ای (https://hydroweb.theia-land.fr/) تراز آب خزر نشان می دهد در سال های اخیر روند کاهنده تراز ادامه داشته است. بر همین اساس، در سال گذشته میلادی ۲۷ سانتیمتر و در سال قبل از آن ۲۰ سانتیمتر تراز آب خزر کاهش یافته است.

امسال طغیان بهاری رود ولگا زودتر آغاز شد و در دوره محدوی نیز اوج آن عبور کرد که به دلیل حجم کمتر آب در حوضه آبریز بود. از این‌رو امسال نیز باید انتظار کاهش بیشتر تراز آب خزر را داشته باشیم (caspcom bulletin ۲۵).

اثر کاهش تراز آب خزر بر تالاب های ساحلی ایران نسبت به تالاب های دیگر بخش های خزر بسیار محسوس تر است، زیرا این تالاب‌ها کم‌عمق هستند و عمدتا با مراکز جمعیتی محاصره شده‌اند. تالاب‌های ساحلی ایران در خزر علاوه بر فشار ناشی از کاهش تراز آب، متحمل فشار ناشی از عوامل انسانی؛ مانند مصرف بیش از حد آب رودخانه‌ای و ورود فاضلاب به تالاب هستند.

نشریه مروری علوم‌زمین، ماهنامه‌ای فقط مروری است که توسط پایگاه نمایه‌سازی الزویر منتشر می‌شود و مقالات علمی و تحقیقاتی همه وجوه علوم زمین را دربرمی‌گیرد. این مجله از سال ۱۹۶۶ (۱۳۴۵) به صورت پیوسته منتشر شده است.