ایران نیز مانند بسیاری از کشورهای رو به توسعه در سال‌های اخیر با مساله حفظ نخبگان و سرمایه‌های انسانی روبرو بوده است. بر اساس یافته‌های سالنامه مهاجرتی ایران در سال ۱۴۰۱، تعداد دانشجویان ایرانی در خارج از کشور با افزایشی تقریبا ۴ برابری از ۱۷ هزار و ۴۴۲ دانشجو در سال ۲۰۰۰ به ۶۶ هزارو ۷۰۱ دانشجو در سال ۲۰۲۰ رسیده است. همچنین رتبه دانشجوفرستی کشور از رتبه ۱۴ در سال ۲۰۱۰ به رتبه ۱۷ در سال ۲۰۲۰ تغییر یافته است.
بر همین مبنا، یک بررسی در بازه زمانی پانزده ساله می‌گوید تعداد دانشجویان ایرانی از ۱۹ هزار دانشجو در سال ۲۰۰۳ میلادی به ۵۶ هزار دانشجو در سال ۲۰۱۸ رسیده است. همچنین بر اساس آمار غیررسمی، مهاجرت داوطلبانه نیروی متخصص تحصیل‌کرده و نیروی کار ماهر در یک دوره سه ساله منتهی به پایان بررسی این سالنامه، منجر به خروج بیش از ۴ هزار پزشک و ۳۰۰ هزار نفر با مدارک فوق لیسانس و دکترا شده است.
با وجود انتشار چنین آمار و ارقامی، برخی می‌گویند «فرار مغزها» و «گریز نخبگان» و ... موضوعیت ندارد. معاون وزیر علوم، تحقیقات و فناوری و رئیس سازمان امور دانشجویان در دی ماه ۱۴۰۰ اعلام کرد: موضوع و وضعیت مهاجرت نخبگان، در شبکه‌های اجتماعی در فضای بسیار مبهم، تاریک و سیاه نشان داده می‌شود درحالی که بر اساس داده‌ها، چنین اطلاعاتی درست به نظر نمی‌رسد.
«هاشم داداش پور» بهمن ماه پارسال هم در گفت‌وگو با یکی از خبرگزاری‌ها اظهار داشت: ما در دنیا قبلا چیزی تحت عنوان فرار مغزها داشتیم، اما حالا با پدیده برگشت مغزها مواجه هستیم. در کشورهای مختلف این دو پدیده همزمان در حال رخ دادن هستند و من فکر می‌کنم در ایران هم به همین‌گونه است. من نمی‌گویم دانشجوفرستی پدیده مثبتی است اما منفی هم نیست.
با وجود چنین اظهاراتی، نمی‌توان به راحتی از کنار مساله مهاجرت نخبگان گذشت. در این پیوند، «ریشه‌ها و راهکارهای مساله مهاجرت نخبگان در ایران» از جمله مطالعاتی است که کوشیده این پدیده را به صورت مبنایی مورد واکاوی قرار دهد.
از جمله عوامل اجتماعی که در مهاجرت نخبگان نقش دارند عبارتند از بی ثباتی و احساس ناامنی، افت حس تعلق به سرزمین، کاهش آزادی‌های اجتماعی، وجود فرهنگ مهاجرت و عدم اطمینان نسبت به آینده
نخبگان چرا می‌روند؟
برخی عوامل دافعه در کشورهای مبدا نخبگان را به مهاجرت ترغیب می‌کند که برخی از آنها عبارتند از؛
عوامل اجتماعی
از جمله عوامل اجتماعی که در مهاجرت نخبگان نقش دارند عبارتند از بی ثباتی و احساس ناامنی، افت حس تعلق به سرزمین، کاهش آزادی‌های اجتماعی، وجود فرهنگ مهاجرت و عدم اطمینان نسبت به آینده
عوامل اقتصادی
از جمله عوامل اقتصادی تاثیرگذار بر مهاجرت نخبگان عبارت است از مشکلات اقتصادی ناشی از وضعیت کلی اقتصادی کشور. اما بخش مهم‌تر آن ناشی از این است که مانند بسیاری از کشورهای پیشرفته، یک متخصص به صورت خاص دیده نمی‌شود.
عوامل سازمانی و اداری
نبود شایسته‌سالاری، فشارهای شغلی و تحصیلی، تنگناهای نظام آموزش و پرورش، حاکمیت روابط به جای ضوابط و ضعف در مدیریت نخبگان از جمله عوامل سازمانی تاثیرگذار بر مهاجرت نخبگان است. همچنین شفاف نبودن قوانین موجود و عدم وجود برنامه صحیح در جهت بکارگیری این افراد از عوامل ضعف سیستم‌ها در جذب و بکارگیری متخصصان محسوب می‌شود.
عوامل سیاسی
عدم ارتباط مستمر با مراکز علمی خارج از کشور و بی‌توجهی به اعزام اعضای هیات علمی به دوره‌های آموزشی خارج از کشور و عدم اعطا بورس کوتاه مدت در مهاجرت متخصصان به ویژه اعضای هیات علمی علوم پایه تاثیرگذار است.
علاوه بر ضعف شایسته‌سالاری در مدیریت نیروهای نخبه جامعه، فرصت‌های نابرابر به عنوان یک اصل نهادینه‌شده در تمام حوزه‌های زندگی افراد باعث آزار و اذیت نخبگان جامعه هم شده است.
جاذبه‌های مقصد
در کل ساختارهای اجتماعی و اقتصادی کشورهای مقصد نیز در جذب نخبگان تاثیرگذار است. جهانی شدن باعث می‌شود افراد بیش از قبل، شرایط کشور و جامعه محلی خود را با سایر جوامع مقایسه کنند.
همچنین شرایط اقتصادی بهتر در کشور مقصد، استفاده بهتر و بیشتر از توان فکری و علمی این افراد در کشور مقصد (مورد حمایت قرار گرفتن و دیده شدن)، امید بیشتر به زندگی، رفاه و آسایش، فراهم بودن بسترهای بهتر برای تحقیق و توسعه، احترام عمومی بیشتر و درآمد بالاتر در مقایسه با بسیاری مشاغل دیگر چه دوران تحصیل و چه بعد از آن و کیفیت زندگی و امکاناتی که از ایران به مراتب بهتر است از جذابیت‌های کشورهای مقصد برای مهاجرت به شمار می‌رود.
جایگزینی افراد ناشایست، افت سطح علمی دانشگاه‌ها و افت ذخیره ژنتیک کشور و حذف فرصت‌های برنامه‌ریزی درازمدت به دلیل تخصصی بودن نوع کار از آسیب‌های مهاجرت متخصصان است
پیامدهای مهاجرت نخبگان
از دست رفتن نیروهای انسانی باکیفیت
جایگزینی افراد ناشایست، افت سطح علمی دانشگاه‌ها و افت ذخیره ژنتیک کشور و حذف فرصت‌های برنامه‌ریزی درازمدت به دلیل تخصصی بودن نوع کار از آسیب‌های مهاجرت متخصصان است.
هدر رفت منابع آموزشی
برای تربیت یک متخصص به ویژه درحوزه آموزش پزشکی به دلیل سال‌های زیاد تربیت متخصص از یک سو و امکانات و تجهیزات آموزشی از سوی دیگر، هزینه‌های زیادی به سیستم آموزشی تحمیل می‌شود. همچنین اتلاف سرمایه انسانی و مالی و افزایش هزینه آموزشی نیروی انسانی هم به دلیل کمبود نیروی متخصص و هم به دلیل آموزش افراد احتمالا با ضریب هوشی پایین‌تر از نتایج مهاجرت متخصصان است.
عقب ماندگی در رقابت بین‌الملل
رقابت و حضور در مجامع بین‌المللی فرصت مناسبی برای ایجاد افق‌های جدید همکاری در دنیا فراهم می‌سازد که نیروی انسانی ضعیف و ناکارآمد این امکان را سلب می‌کند. در واقع، وقتی که متخصصان یک جامعه مهاجرت می‌کنند، منابع آنها هم به کشور مقصد منتقل و باعث عقب افتادگی کشور مبدا در رقابت بین‌المللی می‌شود.
تشدید احساس یاس و ناامیدی
ایجاد احساس یاس و ناامیدی در آحاد جامعه، کاهش احساسات وطن دوستانه و چالش‌های الگوپذیری نسل جوان مهمترین پیامدهای ناشی از مهاجرت هستند.
ایجاد احساس یاس و ناامیدی در آحاد جامعه، کاهش احساسات وطن دوستانه و چالش‌های الگوپذیری نسل جوان از مهمترین پیامدهای ناشی از مهاجرتند
راهکارهای مدیریت مهاجرت نخبگان
شناخت دقیق مساله
بدون شناخت دقیق مساله نمی‌توان برای آن برنامه‌ریزی کرد. بنابراین ریشه‌یابی مساله مهاجرت نخبگان با انجام تحقیقات نظام‌مند باید در راس کارهای قابل انجام برای این پدیده باشد.
استقرار و تقویت نظام نوآوری
تقویت تعاملات بین‌المللی، ارتباط با دانشگاه‌های خارج از کشور، ارتباط با نخبگان ایرانی خارج از کشور، تقویت ارتباط دانشگاه و صنعت، اصلاحات نظام آموزش و اصلاح نظام اداری و شایسته سالاری مهمترین راهکار هستند. همچنین دانشگاه‌های مطرح بین‌المللی از ظرفیت‌های اختصاصی‌ای برخوردارند که تعامل با آنها می‌تواند بخشی از تمایلات علم طلبی و روحیه پیشرفت اعضای هیات علمی را اقناع کند.
اصلاح نظام اداری و شایسته‌سالاری
شایسته‌سالاری و توجه به تخصص و استعدادهای موجود در افراد، نقش بالاتری در جذب نیروی انسانی دارد. بنابراین باید از نظرات کارشناسی و فنی نیروهای کارآمد در تصمیم‌گیری‌های کلان و خرد استفاده شود. همچنین باید گروه‌های نخبگانی و اتاق‌های فکر با حضور استعدادهای جوان تشکیل شود تا بتوان از ظرفیت این گروه از افراد که سهم بالایی در مهاجرت دارند، استفاده کرد.
ارتقای جایگاه و حفظ کرامت نیروی انسانی
اعتلای شان اعضای هیات علمی، تامین رفاه دانشجویان، حمایت از شاغلان مناطق محروم و اصلاح نظام پرداخت از مهمترین راهکارها هستند. همچنین شناسایی افراد برجسته و خبره در هر حیطه پزشکی و حمایت تمام و کمال از آنها در جهت رفاه مالی و نداشتن دغدغه‌های بی‌جا از موارد ذکر شده در توجه به شان یک استاد دانشگاه است.
الگوبرداری از تجارب موفق بین‌المللی
نگاهی به تجربیات موفق سایر کشورها در مدیریت اعضای هیات علمی و نیز متخصصان و یا دانشجویان تحصیلات تکمیلی و پزشکان می‌تواند برای ایجاد رضایت شغلی در این اقشار موثر باشد.
می‌توان از طریق اصلاح قوانین، تقویت شفافیت و پاسخگویی سیاستگذاران و مدیران و توسعه ظرفیت مشارکت مدنی روند مهاجرت نخبگان را کُند و از آثار منفی آن برای کشور جلوگیری کرد
جمع‌بندی
اگر چه امروزه مهاجرت نخبگان به یک مساله اساسی در کشورها تبدیل شده و عواملی از قبیل عدم تناسب دستمزد با نرخ تورم و هزینه‌های زندگی، بی‌ثباتی اقتصادی و نبود امید به آینده اقتصادی کشور، احساس نیاز به امنیت اجتماعی، تبعیض اجتماعی و بی‌توجهی به شان و منزلت اجتماعی نخبگان بر آن تاثیرگذار هستند، اما می‌توان از طریق اصلاح قوانین، تقویت شفافیت و پاسخگویی سیاستگذاران و مدیران و توسعه ظرفیت مشارکت مدنی روند این مساله را کند کرد و از آثار منفی آن برای کشور جلوگیری کرد.
همچنین توسعه روابط بین‌المللی، به ویژه در زمینه‌های علمی و فرهنگی، تقویت زیرساخت‌ها و تلاش برای کسب اعتبار بین‌المللی در حوزه‌های آموزشی و تحقیقاتی برای پذیرش دانشجویان و استادان بین‌المللی و ایجاد فرصت همکاری پژوهشگران ایرانی در تیم‌های تحقیقاتی بین‌المللی به دور از فضای امنیتی نیاز نخبگان به تعامل به دنیای علمی را تا حدود زیادی مرتفع می‌کند.
منبع
رضا ملک‌پور افشار، علی اکبر حق دوست، رضا دهنویه، رضا شیخ زاده، سید میثم موسوی، پروین رضایی، ریحانه سلجوقی، مریم ملکی، سمیه نوری حکمت، «ریشه‌ها و راهکارهای مساله مهاجرت نخبگان در ایران»، نشریه فرهنگ و ارتقای سلامت فرهنگستان علوم پزشکی، دوره ۶، شماره۱: بهار ۱۴۰۱
نظر شما