به گزارش ایرنا ، در جوامع و تمدن‌های گذشته, کاروانسراها نقش تعیین کننده‌ای را در حیات اقتصادی, اجتماعی, فرهنگی, سیاسی و دفاعی - امنیتی دارا بوده‌اند و علاوه بر کاربری استراحتگاه و مأمنی برای مسافران, بازرگانان و کاروان ها، در حوزه تجارت و اقتصاد نیز محل اصلی داد و ستد کالا و کسب درآمد بوده اند.
همچنین در دوران های گذشته کاروانسراها به عنوان اقامتگاه، محلی برای تعاملات فرهنگی و تبادل اندیشه ها و آداب و رسوم بین مردم بودند و مکانی برای انتشار و تبادل اخبار سیاسی و اقتصادی بین مناطق مختلف یک کشور و سایر کشورها به شمار می رفتند.
امروزه برخی از کاروانسراها پس از مرمت و بازسازی تبدیل به اقامتگاه‌های بومگردی، هتل، مهمانسرا، رستوران یا کافه سنتی شدند؛ در حالی که برخی دیگر به عنوان جاذبه‌های تاریخی شناخته می‌شوند.
تاریخچه کاروانسراهای ایران
ایران مهد کاروانسراهای قدیمی است، علت اصلی آن هم قرار گرفتن بخش زیادی از سرزمین ایران در راه تجاری ابریشم بوده است، بنابر این پیشینه رونق این بناها در ایران به زمانی پیش از هخامنشیان باز می‌گردد، در لغت نامه دهخدا کاروان به گروه بزرگی گفته می‌شود که سفر می‌کنند و سرا به معنی خانه، سرپناه و محل اقامت است، ترکیب این ۲ واژه به خوبی می‌تواند هدف کاروانسراها را بازگو کند، سرپناهی برای استراحت مسافران.
آمار دقیقی از تعداد کاروانسراهای ساخته شده در ایران وجود ندارد، تنها بر اساس شواهد می‌توان گفت که بیشتر این بناها به دست صفویان و به ویژه شاه عباس ساخته شده است، در طول تاریخ و با گسترش شهرها، کاروانسراها عملا کاربری خود را از دست دادند، اما اعتبار بعضی از آنها حتی با گذر از تاریخ باشکوهی که داشته اند، هنوز از بین نرفته و همچنان اهمیت خود را حفظ کردند.
استان یزد از سرزمین های باستانی اقوام ایرانی و دارای میرات درخشانی از فرهنگ و تمدن کهن در ادوار مختلف تاریخی با قدمت بیش از سه هزار سال است، وجود بناهای متعدد مذهبی، بقعه، مساجد، حسینیه ها، زیارتگاه‌های مهم زرتشتیان، خانه های تاریخی، آب انبارها، باغ های تاریخی، بادگیرها و بازارچه ها همگی گنجینه‌هایی از هنر، فرهنگ و تمدن این دیار محسوب می شوند.
استان یزد همیشه یکی از شاهراه های اصلی جاده ابریشم بوده که دارای قلعه ها و کاروانسراهای فراوانی است ، قلعه ها و کاروانسراهای این استان، استراحتگاه امن و آرامی در دل کویر برای مسافران خسته از سفر بوده و شور و انرژی ادامه مسیر را برای آنان مهیا می کرده است.
در استان یزد افزون بر هفت هزار اثر ارزشمند تاریخی شامل خانه ها، مساجد ، حسینیه ، کاروانسراها، قلعه ،حمام ، آب انبار، محوطه های تاریخی و بافت های ارزشمند تاریخی شهری وروستایی شناسایی شده که از این تعداد یکهزار و ۷۱۲ اثر تاریخی و فرهنگی در حوزه غیرمنقول به ثبت آثار ملی کشور رسیده است.
پیش از این پنج اثر یزد شامل بافت تاریخی مرکز استان، باغ های دولت آباد یزد و پهلوان پور مهریز و قنات های زارچ و حسن آباد مشیر در فهرست میراث جهانی سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) به ثبت رسیده و نام این استان تاریخی را بیش از پیش در جهان پرآوازه کرده است.
در ۲۶ شهریورماه امسال در چهل و پنجمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو ۶ کاروانسرای سنگی انجیره اردکان، زین الدین مهریز، شاه عباسی میبد، خرانق، آجری انجیره اردکان و رشتی عقدا نیز ثبت جهانی شدند، در مجموع در این نشست ۵۴ کاروانسرای تاریخی در ۲۴ استان کشور در فهرست یونسکو ثبت شد.
البته این کاروانسراها از بین صدها کاروانسرا انتخاب شدند و در توضیح ویژگی های آن در پرونده آنها چنین آمده است «کاروانسراها یکی از مهمترین اَشکال معماری ایرانی هستند که باعث توسعه مسیرها و نیازهای مرتبط با خواسته‌ها و مقتضیات سفر شده است. این کاروانسراها با مقایسه نقشه ۲۰۰ کاروانسرا انتخاب شدند و هیچ‌یک از آنها نقشه تکراری ندارند، بنابراین مشهود است که کاروانسراها نتیجه و محصول خلاقیت و نبوغ معماران ایرانی در طول تاریخ است.»
پرونده کاروانسراها برای ثبت جهانی بهمن سال ۱۳۹۹ به یونسکو ارسال شد و ارزیابان یونسکو در مهرماه ۱۴۰۰ به منظور بررسی مستندات این پرونده به ایران سفر کردند، ثبت جهانی کاروانسراها کار ساده ای نبود اما سرانجام پس از ۲ سال، کام میراث فرهنگی در ۲۴ استان کشور را شیرین کرد، کارشناسان و مدیرانِ میراث فرهنگی ایران قرار بود در کازانِ روسیه از پرونده ۵۶ کاروانسرای ایران دفاع کنند، اما تحریم روسیه و لغو نشست کمیته میراث جهانیِ یونسکو در کازان، این پروسه را یک سال به تاخیر انداخت و امسال در ریاضِ عربستان برگزار شد و با توجه به اینکه استان یزد از شمار ۵۴ کاروانسرای ثبت جهانی ، ۶ سهمیه داشت، بعد از اصفهان، بیشترین تعداد ثبت جهانی را از آن خود کرد که در ادامه کاروانسراهای ثبت جهانی شده این استان معرفی شده است.
کاروانسرای شاه عباسی میبد با ۲۴ حجره
کاروانسرای قدیمی شاه عباسی در بلوار قاضی میرحسین شهر میبد قرار دارد و در دوره قاجار ساخته شده و به سبک صفوی وفادار مانده، به همین دلیل هم به نام شاه عباسی مشهور شده است.
این کاروانسرا بنایی مجهز به کاربری‌های متفاوت از جمله آب انبار، چاپارخانه و یخچال خشتی است و در سال ۱۳۸۱ مرمت آن انجام شده و به عنوان موزه زیلو، پذیرای گردشگران است.
حیاط بزرگ مرکزی، ایوان، هشتی ورودی، حوض‌خانه، مهتابی، هشتی و تعداد زیادی حجره دارد، همچنین چاپارخانه، یخچال سنتی و آب انبار در کنار آن دیده می‌شود، این مشخصات نشان می‌دهند که این‌جا تنها محل استراحت کاروان‌ها نبوده، بلکه در زمان خود از بهترین مجموعه‌های راهداری در کشور به شمار می‌رفته است.
کاروانسرای شاه عباسی میبد، ساختاری چهارگوش دارد، آجری است و به سبک چهار ایوانی ساخته شده است. در حیاط آن ۲۴ حجره دیده می شود، اما با در نظر گرفتن اتاق‌های داخلی، در مجموع ۱۰۰ حجره در آن طراحی شده است.
در مرکز حیاط، حوض هشت‌گوشه‌ای دیده می‌شود که آب قنات در آن جاری است. چاپارخانه نیز در کنار کاروانسرا قرار دارد، روی کتیبه‌ی ورودی آب انبار تاریخ ۱۰۷۰ نوشته شده که احتمالاً به سال ساخت کاروانسرا اشاره می‌کند.در نوشته‌های مختلف، چند نام برای بانی کاروانسرا دیده می‌شود، یکی از احتمال‌ها این است که محمد ولی میرزا بانی کاروانسرای میبد باشد او فرزند فتحعلی شاه و حاکم یزد بوده است، محمد ولی میرزا کاروانسراهای دیگری هم در این ناحیه ساخته است.
کاروانسرای شاه عباسی میبد که سال ۱۳۵۷ ثبت ملی شد، هم‌اکنون مرمت شده و امکان بازدید از آن وجود دارد. اداره میراث فرهنگی میبد، کتابخانه مرکز اسناد، موزه زیلو و پلاس و رستوران سنتی و کافه در این کاروانسرا دایر شده است.
اولین و تنها موزه زیلو در کشور در این کاروانسرا ایجاد شده است، این موزه در دسته‌ی موزه‌های تخصصی سازمان میراث فرهنگی قرار می‌گیرد و ۵۰ تخته زیلوی قدیمی و جدید که از مکان‌های مختلف جمع‌آوری شده، در این موزه به نمایش گذاشته شده است.
قدیمی‌ترین زیلوی این مجموعه در سال ۷۸۵ خورشیدی با طرح محرابی بافته شده و بافنده آن علی بید ابن حاجی میبدی است، دسته دوم، زیلوهای جدید هستند که در اندازه‌های کوچک بافته شده‌اند و بخش جذاب موزه هم کارگاه زیلوبافی و کاربافی‌ست که بافندگان در آن به فعالیت زیلوبافی و عرضه این صنایع دستی مشغول هستند.
کاروانسرای "سنگی انجیره" اردکان قدیمی‌ترین کاروانسرای استان یزد
این کاروانسرای ۷۰۰ ساله در دوره چیرگی ایلخانان مغول در مسیر یکی از راه‌های تاریخی ساخته شده است که یزد را به نمک‌زار ساغَند و طبس می‌رساند، برخی باستان‌شناسان نشانه‌هایی را گواه می‌آورند که نشان از تاریخ کهن‌تر کاروانسرای سنگی انجیره دارد و می‌گویند که نه در دوره‌ی ایلخانان بلکه در سده چهارم ساخته شده است.
"کاروانسرای انجیره" ساختمانی است با نقشه و پلان هشت ضلعی نامنظم که مصالح بکار رفته در این بنا عمدتا سنگ است و در بعضی قسمت ها از جمله پوشش هشتی ورودی آن از آجر نیز استفاده شده است.
طراحی این کاروانسرا در مقایسه با کاروانسراهای دیگر متفاوت و فضای داخلی آن به گونه ای دیگر مورد استفاده بوده است. اصطبل های کاروانسرا که در دو طرف آن قرار گرفته است، هر کدام دارای دو ورودی است، یکی از ورودی ها به حیاط کاروانسرا و دیگری به هشتی راه دارد، در تمام اتاق‌ها فرورفتگی دو لابی شکل تاقچه‌ای و شومینه‌های قدیمی ایجاد شده است.
کاروانسرای «آجری انجیره»
این کاروانسرا در بیابان انجیره، در شهرستان اردکان، ساخته شده است که با شماره ۳۲۸۱۲ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده، به صورت چهار ایوانه اجرا شده و در چهار طرف آن دارای برج‌هایی با تزئینات آجری است.
مجموعه کاروانسرای انجیره شامل برج، قنات، راهروهای موازی در دو طرف کاروانسرا، آب انبار و غیره است، این بنای آجری از لحاظ معماری دارای پلان چهار ضلعی منظم بوده که عمده مصالح به کار رفته در آن آجر است.
کاروانسرا یا رباط رشتی در شهر عقدا
این رباط یا کاروانسرای بزرگ و خوش طرح، در وسط بخش عقدا و در کنار شاهراه بنا شده و از آثاری است که به شکل و شیوهٔ رباط‌های شاه‌عباسی به همت حاج ابوالقاسم رشتی از تجار مشهور عصر خود ساخته شده است.
این رباط دارای بادگیری بلند است که از فاصلهٔ دور دیده می‌شود، در صفه شمالی روبروی در ورودی، یک لوحهٔ سنگی به خط نستعلیق به دیوار نصب شده که نام واقف و بانی رباط بر آن حک شده است.
حاجی ابوالقاسم تاجر رشتی از تجار یزدی و بانی آثار متعدد (حدود سال ۱۲۵۵ هجری قمری) بوده و این کاروانسرا را در سال ۱۲۶۲ هجری قمری بنا کرده است. بنای این کاروانسرا از آجر و دارای بادگیری دو طبقه است.
در هر بدنه این بنا، هفت صفه به قرینه ساخته شده که صفه میانی بزرگ‌تر و شاه نشین آن محسوب می‌شود. صفه های دیگر هر یک به اتاقی راه دارد و در پشت اتاق‌ها، راهروهای اصطبل قرار گرفته است، در چهار گوشه بنا، چهار مدخل به قرینه ساخته شده است.
رو به روی کاروانسرا در آن طرف جاده، آب انبار قرار دارد که ساختمان آن آجری است و بر سر در ورودی آن، دو صفه برای استراحت عابران ساخته شده است، بادگیر آجری زیبا و دو طبقه این رباط از شاخصه‌های برجسته معماری این اثر است و این رباط نیز به شماره ۲۲۹۸ در فروردین ۱۳۸۷ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
کاروانسرای چهار ایوانی خرانق، یادگار دوران قاجار
کاروانسرای شاهزاده خرانق، به دستور «شاهزاده ولی میرزا فرزند فتحعلی شاه قاجار» به علت ویران شدن رباط قدیم این روستا ساخته شده است، این کاروانسرای تاریخی، یادگار دوره قاجار و در مرکز روستای خرانق قرار دارد، این اثر در سال ۱۳۷۷ با شماره ۲۲۳۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
برای ورود به کاروانسرای آجری خرانق، ابتدا باید از یک هشتی گذشت؛ اتاقکی که در دو طرف آن، ۲ ایوان بزرگ شاهانه به همراه پله‌هایی پیچ‌درپیچ به‌سوی پشت‌بام، قرار گرفته است، با ورود به حیاط این کاروانسرا، تعدادی اتاقک گنبدی و نوک‌تیز دیده می‌شود که در سالیانی نه‌چندان دور، میزبان مسافران خسته و تنها بوده تا گرد سفر را از روی دوش بردارند و آماده سفری دیگر و اغلب دیدار امام رضا (ع) شوند.
در چهار قسمت کاروانسرای خرانق چهار ایوان تیمچه مانند دوبه‌دو روبروی هم قرار دارد که ایوان شاه‌نشین در وسط و ایوان‌های کوچک‌تر در طرفین آن قرار گرفته است، اگر کسی در وسط یکی از تیمچه‌ها پایش را به زمین بکوبد، صدای آن به شکل اکو در سقف گنبدی تیمچه تا چند لحظه تکرار می‌شود، اصطبلی بدون سقف نیز در یک سمت کاروانسرا وجود دارد که محل نگهداری چهارپایان بوده است.
این کاروانسرا با استفاده از ترکیب ۳ رنگ سبز، زرد و قرمز تزئین شده و سفال‌های دایره شکل آن هم که به سبک خاصی در سقف قرار گرفته و نورگیرها و هواکش‌ها را شکل داده‌اند، به زیبایی این سازه افزوده است.
نمای بیرونی کاروانسرای خرانق با آجر و کاشی‌کاری، گچ و سنگبری‌های جالب تزئین شده و در بخش دروازه ورودی هم طاق‌نماها و ایوان‌ها، آجرکاری شده‌است، در پشت کاروانسرا، محلی به نام قدمگاه و جایگاه نماز امام رضا (ع) قرار دارد که امام هشتم هنگام رفتن به خراسان، در آنجا توقف کرده‌اند.
از این روستا با عنوان «خورانق» یعنی زادگاه خورشید یاد می‌شود که امروزه، به دو بخش جدید و قدیم تقسیم شده و هرکدام، جاذبه‌های خاص خود را دارد.
کاروانسرای زین الدین با پلان دایره ای و قدمتی ۴۰۰ ساله
کاروانسرای زین الدین یزد قدمتی بیش از ۴۰۰ سال دارد، این بنا در دوره ی صفوی ساخته شده که یکی از زیباترین کاروانسراهای این دوره به شمار می رود. کاروانسرای زین الدین در یزد به مناسبت دیدار شاه عباس با زین الدین گنجعلی خان، حاکم استان کرمان در قرن ۱۰ قمری ساخته شده است.
معمار کاروانسرای زین الدین در مهریز شخصی به نام محمد سلطان یزدی بوده، وی یکی از بهترین معماران آن دوره و طراح و معمار مجموعه بی‌نظیر گنجعلی خان کرمان نیز بوده است، نکته جالب توجه و متمایز کننده کاروانسرای زین الدین از دیگر کاروانسراها، پلان دایره ای آن است، مسلمانان در ساخت بناهای خود از اعداد مقدس استفاده می کنند که در این بنا هم می توانید اعدادی نظیر پنج برج و ۱۲ صفه این کاروانسرا را در ساخت آن مشاهده کرد.
کاروانسرای زین الدین از شاهکارهای معماری دوره صفویه و تنها بنای مدور ایرانی در مسیر جاده ابریشم (در بخش مرکزی مهریز و در فاصله ۵۰ کیلومتری شهر یزد) واقع شده است و یکی از کاربردهای کاروانسرای زین الدین در مهریز در قرن دهم قمری محلی برای استقرار تفنگچیان و مستحفظان بوده است.
کاروانسرای زین الدین در یزد، دارای نقشه دایره ای و پنج پلان نیم دایره (برج) چسبیده به دیوار هشتی است، صحنی دوازده ضلعی دارد که در اطراف آن رواق های سکو دار قرار دارد.
این کاروانسرا با آجر بنا شده و در بخش شمالی این رباط، اتاق‌هایی که شاه نشین عمارت بوده، قرار دارد که هم اکنون بخشی از آن سالن غذاخوری و بخش دیگر با فرش های دست بافت و پشتی های زیبا برای نشستن و استراحت طراحی شده است.
در ۲ طرف کاروانسرا پله هایی وجود دارد که به پشت بام راه دارد و می توان برای تماشای آسمان فوق العاده زیبای کویر از طریق این پله ها به پشت بام رفت.
پرونده ۱۲ کاروانسرای استان یزد برای ثبت جهانی ارسال شد
مدیر پایگاه شهر میراث جهانی یزد در مورد ثبت کاروانسراهای استان گفت: پرونده ثبت جهانی کاروانسراهای یزد از سال ۱۳۹۹ آغاز شده که سرانجام در اواخرا شهریورما امسال در چهل و پنجمین کمیته میراث جهانی سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) ، ۵۴ کاروانسرا در فهرست میراث جهانی به ثبت رسید که ۶ مورد آن مربوط به یزد بود.
مجید علومی افزود: پرونده ۱۲ کاروانسرا برای ثبت در فهرست جهانی با جمع آوری ویژگی های تاریخی، مذهبی، معماری، عکس و نقشه آنها به تهران ارسال شده که ارزیابانی دفتر ثبت جهانی به مدت ۲ روز به یزد آمدند و کاروانسرای های معرفی شده را مورد بازدید و بررسی قرار دادند و در نهایت ۶ بنا مورد تایید قرار گرفت.
وی تصریح کرد: قبل از ارزیابی کارشناسان یونسکو، کاروانسراها مورد مرمت و بهسازی قرار گرفتند و مشکلات موجود در حریم آنها رفع شد.
استان یزد ۲ هزار و ۲۷۰ هکتار بافت تاریخی دارد و شهر یزد به عنوان نخستین شهر خشت خام و دومین شهر دارای بافت تاریخی ارزشمند جهان پس از ونیز است.
یزد با عناوینی همچون شهر بادگیرها، شهر کار و کاریز و کاهگل، دارالعباده، دارالعلم و دارالعمل، حسینیه ایران، شهر دوچرخه‌ها، شیرینی، شهر قنات، قنوت و قناعت و شهر آتش و آفتاب شناخته می‌شود.
نظر شما