حضور زنان و مردان در عزاداری‌های دوران قاجار چگونه بود؟

به گزارش ایرنا از سازمان هیات و تشکل‌های دینی، صابر جعفری در نخستین پیش نشست تخصصی همایش علمی هیات و آیین های مذهبی با طرح موضوعی به عنوان «تحلیل جامعه شناختی تکوین و تطور روضه‌های خانگی در دوره پهلوی اول» گفت که این موضوع جزئی از یک پژوهش کلان‌تر و با عنوان «سیر تکوین و تطور نهادی هیات در شهر تهران» است، اظهار داشت: در دوران ایران کهن، شکل های عزاداری به دو صورت زنانه و مردانه وجود داشته است؛ روضه‌های خانگی معمولاً زنانه و دسته‌روی‌ها، معمولاً مردانه بوده است.

وی افزود: در واقع، تقاطع شیوه‌های عزاداری با مسئله جنسیت، نشان دهنده این صورت بندی است. از باب نمونه، می‌توان به تکیه خانم متعلق به خواهر شاه طهماسب، تکیه سادات اخوی و خانه سیدها اشاره کرد که در همه این مکان‌ها، مجالس روضه با محوریت زنان برپا می‌شده است. به عبارت دیگر، زنان در متن اصلی این مجالس حضور داشتند و مردان در حاشیه بودند.

در زمان قاجار خانواده‌های اعیان یک روضه‌خوان هم داشتند

جعفری گفت: مقصود من از روضه‌های خانگی، امری تکینه است که از عصر قاجار تا پهلوی در قالب شکلی خاص، توسعه می‌یابد؛ لذا در این پژوهش، هیات و روضه به معنای کلی و جامع آن که از عصر اهل‌بیت علیهم السلام رواج یافته است، موردنظر نیست.

این عضو هیات علمی دانشکده علوم اجتماعی با ارائه تصویری از نیروهای اجتماعی اصلی در دوره قاجار و تقسیم‌بندی آن‌ها به سه دسته اعیان و اشراف دور از حلقه قدرت، روحانیت ذی نفوذ و در نهایت، نیروی پر رنگ بازار، به تبیین اثرگذاری آن ها در گسترش روضه‌های خانگی پرداخت و گفت: بر اساس اسناد تاریخی، در برابر فرم غالب عزاداری یعنی تعزیه که فرمی عوامانه و مربوط به طبقات پایین محسوب می‌شد، یک فرم ویژه، یعنی روضه‌های خانگی به وجود آمد که مختص خاندان‌های اعیانی بود. مثلا برخی رجال دولتی یا خانواده‌های مرفه نیز، به عنوان مخاطب در این مراسم‌های خانگی شرکت می‌کردند.

وی افزود: تشکیل این‌گونه جلسات آنچنان در کسب سرمایه اجتماعی اهمیت داشت که خانواده‌های اشراف، معمولاً در میان خدم و حشم خود، یک روضه‌خوان هم داشتند. از دیگر کارکردهای برگزاری روضه خانگی توسط اعیان و اشراف، به تعبیر پی‌یر بوردیو، نوعی تمایز و تشخص‌آفرینی برای این خانواده‌ها بود.

ماجرای برپایی روضه توسط ملاعلی کنی در دوره قاجار

جعفری دومین نیروی اجتماعی دوره قاجار را روحانیت ذی نفوذ دانسته و بیان داشت: افرادی چون حاج ملا علی کنی تولیت مدرسه مروی، از چنان قدرت اجتماعی برخوردار بودند که اولین سفیر آمریکا در آن دوره گزارش کرده است که دربار و شخص شاه، در اتخاذ تصمیمات خود، نظر ایشان را جویا شده و سعی می‌کردند موافقتشان را جلب کنند. همین شخصیت اثرگذار، در برگزاری روضه‌های خانگی و چگونگی برگزاری این روضه‌ها، نقش ویژه‌ای داشته و با چارچوب‌گذاری و ارائه اسلوب‌هایی خاص، بر آن‌ها نظارت می‌کرده است.

وی افزود: در گزارشی از اعتماد السلطنه آمده است که حاج ملا علی کنی در مدرسه مروی به تفصیل و با دقت درباره آداب برگزاری روضه سخن گفته و در منزل خویش، به نحوی فاخر روضه برگزار می‌کرده است. حتی در تاریخ ثبت شده است که ایشان ناظر به محتوای عرضه شده در فرماسیون‌های عزاداری، با ملا اسماعیل سبزواری و ملا آقای دربندی، اختلافاتی داشته است؛ چرا که روضه از مهم ترین مجاری جامعه پذیری شیعه به شمار می‌رود و از این حیث برای روحانیت، اهمیت بالایی داشته و حساسیت آنان نسبت به این پدیده را در پی داشته است.

دوگانه عزاداری در زمان قاجار

این استاد دانشگاه ادامه داد: به نظر می‌رسد ما در آن دوران، شاهد یک دوگانه در عزاداری هستیم، عزاداری علمایی-نخبگانی و عزاداری عوامانه؛ چرا که مردم معمولاً مخاطب روضه‌های خانگی نبودند و محتوای عرضه شده در این روضه‌ها نیز بسیار علمایی بوده و برای اکثر مردم، چندان قابل فهم نبوده است. به همین جهت هم، روضه‌های خانگی در این دوره، آن‌چنان شلوغ نیست.

جعفری با معرفی بازار به مثابه سومین نیروی اجتماعی جدی، مقدمه‌ای طرح کرده و گفت: با تحولات اساسی در ساختار اجتماعی ایران و تجربه تقسیم کار مدرن به صورت تدریجی و همچنین، میل جمعیت روستایی‌نشین به شهرنشینی، مردم به مرور از هویت‌های قومی خود منفک شده و در شهرها استقرار یافتند. بازار نیز در این دوره دچار تغییراتی ماهوی شد. در خلال این تغییر و تحولات بود که هیأت‌های مذهبی برای اصناف بازاری و قومیت‌های مهاجر، در حکم جایی برای هویت‌یابی مجدد، رخ نشان داد. در نتیجه، هیأت‌ها و روضه‌های خانگی با چنین کارکردی، توسعه یافتند.

وی افزود: از طرفی، بازاری‌ها به دنبال آن بودند که درگذار از سنت به تجدد، اعتماد را که زیربنای مبادلاتشان بود، در دایره بسیار گسترده بازار مدرن، بازیابی و احیا کنند و روضه‌های خانگی در این امر، کمک شایانی کرد. در واقع، افرادی که سال‌ها گرد هم آمده و پای یک روضه اشک ریخته‌اند و بر محور یک سری اعتقادات و باورها، با یکدیگر همدلی و همراهی کرده اند، بسیار ساده‌تر می‌توانند به یکدیگر اعتماد کنند.

تاثیر وبا بر روی شکل برگزاری عزاداری ها

جعفری اضافه کرد: غیر از سه نیروی یاد شده، برخی رخدادها هم در گسترش روضه‌های خانگی موثر بوده‌اند. مثلاً شیوع بیماری وبا در سال ۱۲۸۷ و نیز، سال ۱۳۰۹ هجری قمری، موجب شد عزاداری‌های مردم از فرم های عمومی‌تری چون تعزیه، به سوی برگزاری هیات در مقیاس‌های کوچکتر مانند روضه‌های خانگی حرکت کند و طبق اسناد تاریخی، نظمیه ثبت کرده است که در این ایام، این نوع مجالس افزایش یافت.

رونق روضه‌های خانگی با ممنوعیت عزاداری از سوی پهلوی

وی افزود: از دیگر مسائلی که روضه‌های خانگی را به سوی نهادمندی اجتماعی بُرد، ممنوعیت رسمی برگزاری مراسم مذهبی در دوره پهلوی اول بود. این ممنوعیت که با فرمان کشف حجاب توام بود، از سال ۱۳۰۶ شروع شده و تا ۱۳۱۴ به اوج خود رسید اما روی دیگر این فرمان حکومتی، آن بود که مذهبیون، روضه‌های خانگی را به عنوان راهکاری جهت اقامه عزای سیدالشهدا (ع) گسترش دادند تا به دور از مزاحمت عوامل حکومت، به سوگ آن حضرت بنشینند.

به گفته جعفری در این شرایط بود که روضه‌های خانگی از حالت انحصاری اشراف، خارج شده و با استقبال مردم رو به رو شد. فروغی نقل کرده است که مردم می‌گفتند «مگر می‌شود که ما هم مانند میرزا علی اصغر خان اتابک، در خانه خود روضه برگزار کنیم؟» لذا عدو شود سبب خیر اگر خدا خواهد؛ این فرمان رضا خان، زمینه را برای گسترش این نوع مجالس فراهم کرد.

جعفری با اشاره به ظرفیت‌های سیاسی و اجتماعی روضه‌های خانگی گفت: به عنوان نمونه گزارش شده است که گاهی مردم با کلاه قجری در روضه‌های خانگی حضور می‌یافتند و این مسئله، بیانگر نوعی مقاومت سیاسی در برابر رضاخان بوده است. علاوه بر آن، شاهد آن هستیم که همین روضه‌ها تا چه اندازه در وقوع انقلاب اسلامی، نقش داشتند.

وی با تاکید بر اینکه روضه‌های خانگی، به دلیل در امان ماندن از گزند نیروهای حکومت، مکانیسم‌های خاص خود را هم توسعه دادند، بیان داشت: استفاده از عَلَم‌های رنگی، به پّا گذاشتن سر کوچه‌ها و نیز بهره‌گیری از مکانیسم نخ و تسبیح، همه از جمله روش‌هایی بودند که اهل روضه را به سوی مکان روضه هدایت می‌کردند. از طرفی، زمان برگزاری مجالس خانگی، عموماً صبح زود، قبل یا بعد از اذان صبح بوده است؛ چرا که این روضه‌ها از حالت زنانه خارج شده و مردان نیز، برای عزاداری به این روضه‌ها می‌آمدند، لذا هم به جهت در امان ماندن از آسیب نیروهای حکومتی و هم به جهت آنکه می خواستند به سوی کار و پیشه خود بروند، بهترین زمان برای برگزاری روضه‌های مخفیانه خانگی، ساعات ابتدایی روز بود.

تاثیر نگارش کتاب مفاتیح الجنان بر رونق روضه‌های خانگی

سعید طاووسی مسرور عضو هیات علمی دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه علامه طباطبایی گفت: از جمله عواملی که باعث شکل‌گیری و گسترش روضه‌های خانگی شده است، توصیه‌های موکد علماست. مثلا آقای قاضی تاکید داشته‌اند که حتماً در منزل خود روضه داشته باشید و به ویژه در دهه محرم، روضه‌های خانگی را مراقبت کنید. عامل دیگر، نگارش کتاب مفاتیح الجنان در دوره پهلوی اول و توصیه‌های مکتوب در آن است که در ترویج و جا افتادن روضه‌های خانگی، نقش به سزایی داشته است.

وی با بیان این که یکی از روش‌های مطالعه سیر تطور هیات و آیین های مذهبی، بررسی مکان‌ها و بناها و مطالعه تغییر و تحولات و نمادهای آن‌هاست، اظهار داشت: در دوره ناصری، اماکن متعددی برای روضه و عزاداری وجود دارد که از جمله آن، خانه‌های اشراف و اعیان است. برای مثال، خانه مقدم که امروزه به موزه تبدیل شده است، بسیار جالب توجه است. در این منزل اعیانی قجری، هم اتاق رقص با نقاشی‌های دیواری نامناسب وجود دارد و هم اتاق عزاداری با نقاشی‌هایی از صحنه‌های عاشورا. در واقع قاجارها بین همه چیز جمع کرده بودند و شخص ناصرالدین شاه نیز، همین‌گونه بود! خانه اربابی از دیگر مواردی بود که به عنوان یکی از قدیمی ترین اماکن عزاداری در تهران می‌توان معرفی کرد.

پهلوی، پوشیدن لباس مشکی را ممنوع کرد

عضو شورای علمی همایش هیات و آیین های مذهبی ادامه داد: در سال ۱۳۱۴ و در دوره رضا خان، عزاداری بر سیدالشهدا (ع) و اهل بیت ممنوع اعلام شد. حکومت پهلوی اول از این هم فراتر رفت و در سال ۱۳۱۶، پوشیدن لباس مشکی را به طور کلی ممنوع اعلام کرد! در واقع حتی کسی حق نداشت برای خویشانِ تازه درگذشته خود رخت سیاه به تن کند! این روند ادامه یافت تا در سال ۱۳۱۸، ذکر مراثی اهل بیت علیهم السلام حتی در مجالس ختم نیز ممنوع شد. البته این مسئله، در میان مردم و اقشار جامعه واکنش برانگیز بود، تا جایی که حسینیه صنف پوست‌فروشان و سالامبور تهران در سال ۱۳۱۵ یعنی بحبوحه محدودیت‌ها و برخوردهای حکومتی، تأسیس شد. لذا باید گفت هیات به صورت کلی، ریشه در تشکیلات صنفی دارد و از دل اصناف، جوشیده است که قدیمی‌ترین هیات در معنای مورد نظر نیز، هیات صنف بزّاز در دوره ناصری بوده است.

طاووسی مسرور خاطرنشان کرد: حسینیه سادات اخوی از دیگر اماکن عزاداری دوران ناصری است که اساساً مجلس روضه‌خوانی زنانه در آن برگزار می‌شده است و اکنون نیز، به همین ترتیب است؛ بانوان گرداگرد مداح و در مرکز مجلس نشسته و آقایان، در حاشیه و در ایوان می نشینند. باید توجه داشت که جنبه تشکیلاتی بودن هیات پُررنگ است و با وجود گستردگی، نقش هرکس در آن مشخص است؛ همین مسئله، یعنی تقسیم کار تخصصی، یکی از تفاوت‌های هیات های عصر مدرن با عزاداری‌های مرسوم پیشین است.

مساجد بازار کانون عزاداری بودند

وی با تاکید بر این که داخل بازار، تعداد حسینیه‌ها زیاد نیست اما مساجد متعددی وجود دارد، بیان داشت: همین مسئله نشان می‌دهد که مسجد را به عنوان کانون عزاداری انتخاب می‌کرده‌اند. لذا مساجد فراوانی داریم که پذیرای مجالس روضه بوده‌اند، مانند مسجد میرزا موسی که قدمتش به دوره فتحعلی‌شاه بازگشته و هیات صنف بزاز در آن مستقر بوده است. به همین ترتیب، می‌توان به مساجد قدیمی و کهنی چون مسجد جامع تهران، مسجد چهل ستون، مسجد سلطانی، مسجد سید عزیز الله و مسجد مروی اشاره کرد.

این استاد دانشگاه ادامه داد: قرار دادن مسجد به عنوان کانون عزاداری، سنتی است که تا به امروز هم، تداوم یافته است. بعضی از این کانون‌های عزاداری، در دوره‌های بعد هم باقی بوده و اثرگذاری اجتماعی داشته‌اند؛ مانند مسجد سید عزیز الله که محل سخنرانی مرحوم فلسفی در دوران انقلاب بود. از حسینیه های قاجاری نیز، بازار صدرالعلما را داشته‌ایم که کانون عزاداری بوده و تا به امروز هم، باقی است.

نویسنده کتاب فرهنگ سوگ شیعی افزود: هرچند تکیه دولت، تنها تکیه مهم تهران نیست، اما از جهتی مهم ترین تکیه است و بایستی در مقایسه آن با تکایای قجری تجریش و نیاوران گفت که این تکیه، بنا بوده مکانی کاملا عمومی با کارکرد عزاداری باشد. بر خلاف تکیه تجریش که محله محور بوده و صرفا در ایام محرم، به عزاداری اختصاص می یابد. ظاهرا ناصرالدین شاه به فکر ساختن جایی بوده که به صورت عمومی در آن عزاداری شود و هم اعیان در مراسم آن حضور داشته باشند و هم مردم عادی؛ لذا ساخت تکیه دولت، تحول مهمی در تاریخ اماکن عزاداری به شمار می رود.

وی افزود: هیات به معنای جدید و امروزین آن، متاثر از مدرنیسم است و لذا با تشکیلات صنفی هم شروع شده است. بنابراین ما شاهد آن هستیم که حتی ساختمان تکیه دولت، از ساختمان تئاتر لندن الگو گرفته شده است. جالب است که سعی کرده بودند عزاداری سنتی را در این فضای جدید، بازتولید کنند.

قاجارها تعزیه شاد را ابداع کردند

طاووسی ادامه داد: گویا از نظر قاجارها حیف بود که بنا و تشکیلات تکیه دولت، فقط برای مجلس عزاداری محرم استفاده شود. لذا تدریجاً تعداد مراسم را گسترش داده و مجالس مختلفی را در آن مکان، برگزار می‌کردند. می‌توان گفت یکی از ریشه‌های تعداد فراوان مناسبت‌های مذهبی و مراسم‌هایی که امروز داریم، شاید در همین مسئله و در تکیه دولت نهفته باشد. قاجارها تا جایی در تولید مناسبت‌ها و مراسمات پیش رفتند که دست به ابداع تعزیه‌های شاد زده و حتی پس از آن، وارد فضای داستان‌های ایرانی با موضوع عشق و عاشقی شدند! در واقع آنان از عاشورا عبور کردند و ادواتی را نیز مخصوص دیگر مراسم های تولیدی خود، به وجود آوردند که برخی از آن ها امروز در کاخ گلستان موجود است.

۱۶۵ مهدیه در کشور وجود دارد

این کارشناس حوزه تاریخ اضافه کرد: مدخل مهدیه تهران از دیگر مباحثی است که در کتاب فرهنگ سوگ شیعی به رشته تحریر درآورده‌ام. مهدیه تهران از جهاتی شبیه تکیه دولت است، زیرا نه در فضای تکیه‌های محلی، نه تشکیلات صنفی و نه حسینیه ها نمی‌گنجد و قابل تحلیل نیست. هیات و روضه خانگی هم نیست؛ بلکه یک فضای عمومی است و اغراض استفاده از آن نیز ترویج مذهب، مبارزه با بهائیت و مقابله با شراب خواری تا فعالیت‌های انقلابی بوده است. این در حالی است که در اماکن مورد بحث قبلی، چنین ظرفیتی و به این شکل وجود نداشت. مهدیه رشت، سیرجان، گرگان و کرمان نیز، به تقلید از مهدیه تهران، شکل گرفته‌اند. در حال حاضر، ۱۶۵ مهدیه داریم که به محوریت مهدیه تهران، به وجود آمده است.

اثر حسینیه ارشاد روی انتخاب منبری در هیات‌ها

وی با اشاره به اینکه وجه تشابه مهدیه تهران با حسینیه ارشاد، عمومی و مدرن بودن آن‌هاست، گفت: این دو مکان، دیگر مختص صنف یا قشر خاصی نبودند، لذا بایستی گفت سیر ما از مهدیه تا حسینیه ارشاد، سیر از تاثیر مدرنیسم به تاثیر مدرنیسم است. در حسینیه ارشاد صندلی چیده بودند، جایگاه داشت و کسی به سخنرانی می‌پرداخت. این سبک اجرای عزاداری، روی مجالس مداحان ما در امروز، اثر گذاشته است. در حسینیه ارشاد یک شخصیت کت شلواری کراواتی به نام دکتر شریعتی به عنوان سخنران ثابت، سخنرانی می‌کرد و امروز هم بعضی از هیات‌های ما، اصرار دارند که یک غیر روحانی، سخنران آن‌ها باشد. لذا ممکن است یک کانون عزاداری از بین برود یا محوریت خود را از دست بدهد، اما تاثیرات آن تا نسل ها باقی بماند.

اولین همایش علمی هیات و آیین‌های مذهبی ۲۵ بهمن‌ به همت مرکز احیای امر دانشگاه امام صادق(ع) و اندیشکده هیات سازمان هیات و تشکل‌های دینی در تهران برگزار شود.