معلمی تا سرحد مرگ

بر مبنای یافته‌های یک نظرسنجی و برآوردی آماری، ۱۴.۲ درصد از معلمان ابتدایی و ۳۶.۶ درصد از دبیران دبیرستان در ژاپن بیش از ۸۰ ساعت اضافه‌کاری ماهانه دارند که موجب بالا رفتن خطر مرگ میان آنان می‌شود.

مرسوم است که مربیان و معلمان ژاپنی حتی پس از ساعت کاری در مدرسه به کارشان ادامه داده یا کار خود را به خانه ببرند. زمان قابل توجهی که معلمان برای اموری مثل نظارت بر ورزش و فعالیت‌های باشگاهی دانش‌آموزان در تعطیلات آخر هفته و تعطیلات دیگر اختصاص می‌دهند، اغلب ثبت نمی‌شود

آماری عجیب و غریب از معلم‌های ژاپنی

در این ارتباط، یک گزارش رسمی به بررسی شرایط کاری معلمان ژاپنی در سال ۲۰۲۲ میلادی پرداخته است که می‌گوید معلمان مدرسه‌های ابتدایی به طور متوسط روزانه ۱۰ ساعت و ۴۵ دقیقه و معلمان دبیرستان ۱۱ ساعت و یک دقیقه کار کرده‌اند. هر چند در مقایسه با نتایج آخرین گزارش مربوط به سال ۲۰۱۶، هر یک از میانگین‌ها تقریباً ۳۰ دقیقه کاهش یافته با این حال، ساعات کاری معلمان همچنان به طور قابل‌توجهی بیشتر از ۷ ساعت و ۴۵ دقیقه‌ روزانه‌ای است که تعیین شده است.

وزارت آموزش ژاپن سقف اضافه کاری را ۴۵ ساعت در ماه و ۳۶۰ ساعت در سال تعیین کرده است. اما ۶۴.۵ درصد از معلمان ابتدایی و ۷۷.۱ درصد از مدرسان متوسطه بیشتر از این حد کار می‌کنند. نکته قابل توجه اینکه ۱۴.۲ درصد دیگر از معلمان مدارس ابتدایی و ۳۶.۶ درصد از معلمان مقاطع بالاتر ناگزیر از کار بیش از ۸۰ ساعت اضافه کاری ماهانه هستند که به معنای عبور از «خط کاروشی» است. کاروشی، خط قرمز و پایانی است که پس از آن، مرگ ناشی از کار بیش از حد، قریب‌الوقوع می‌شود.

برای کاهش خطرات این وضعیت، وزارت آموزش ژاپن اصلاحات در سبک کاری را ترویج و توصیه کرده و اقداماتی از جمله افزایش تعداد معلمان و کارکنان پشتیبانی مدرسه، بازنگری در فعالیت‌های باشگاه‌های مدرسه و به‌کارگیری سیستم‌های جدید فناوری اطلاعات و ارتباطات را در دستور کار قرار داده است؛ هر چند که اصلاحات و تغییرات بیشتر ضروری است.(قسمت مشکی یعنی ۸۰ ساعت و بیشتر که به خط کاروشی و مرگ ناشی از کار زیاد معروف است، نسبت به ۲۰۱۶ کاهش داشته است. در این میان مقطع متوسطه اول (راهنمایی) وضعیت بدتری نسبت به مقطع ابتدایی دارد.)

داده‌های گزارش مزبور در ۱۲۰۰ مدرسه ابتدایی دولتی و ۱۲۰۰ مرکز آموزشی متوسطه از سراسر ژاپن جمع‌آوری شده که بر مبنای پاسخ‌های معتبر ۱۷۷۶۲ معلم و ۱۱۹۱ مدیر مدرسه ابتدایی و ۱۷۴۴۷ مدرس و ۱۱۸۶ مدیر مقطع متوسطه بوده است.

در کنار این گزارشِ مربوط به کارکنان نظام آموزشی ژاپن، یک نظرسنجی آنلاین که موسسه تحقیقاتی JTUC وابسته به اتحادیه‌های کارگری ژاپن برای ارتقای استانداردهای زندگی در ۲۰۲۲ انجام داده مشخص کرده، معلمان مدرسه‌های دولتی ژاپن به طور متوسط ۱۲۳ ساعت اضافه کاری در ماه دارند. این بسیار فراتر از خط کاروشی ۸۰ ساعته است که وزارت آموزش تعریف کرده است.

طبق بررسی و اعلام سازمان همکاری و توسعه اقتصادی، معلمان ژاپنی با فاصله زیاد، بیشترین میزان کار را در بین ۴۸ کشور مورد بررسی که عموما از کشورهای پیشرفته بوده‌اند، به ثبت رسانده‌اند

وقتی کارت‌های تردد هم ساعت‌های کار را نشان نمی‌دهد

در سال‌های گذشته بیشتر مدرسه‌های دولتی، دستگاه‌های کنترل تردد یا حضور و غیاب و سیستم‌های دیگری را برای پیگیری ساعات کار کارکنان نصب کرده‌اند. این در حالی است که کارت تردد معلمان به ندرت منعکس‌کننده تمام ساعاتی است که آن‌ها به کار خود اختصاص می‌دهند. مرسوم است که مربیان حتی پس از ساعت کاری در مدرسه به کارشان ادامه داده یا کار خود را به خانه ببرند. زمان قابل توجهی که معلمان برای اموری مثل نظارت بر ورزش و فعالیت‌های باشگاهی دانش‌آموزان در تعطیلات آخر هفته و تعطیلات دیگر اختصاص می‌دهند، اغلب ثبت نمی‌شود.

طبق بررسی و اعلام سازمان همکاری و توسعه اقتصادی OECD، معلمان ژاپنی با فاصله زیاد، بیشترین میزان کار را در بین ۴۸ کشور مورد بررسی که عموما از کشورهای پیشرفته بوده‌اند، به ثبت رسانده‌اند.

در نظرسنجی بین‌المللی آموزش و یادگیری در سال ۲۰۱۳ هم که در ۳۴ کشور و منطقه از سوی سازمان همکاری و توسعه اقتصادی انجام شد، محققان دریافتند معلمان ژاپنی بیشترین ساعات کاری را دارند. این به دلیل مدت زمان صرفِ تدریس نبود. در حقیقت، زمان کلاس در ژاپن حتی پایین‌تر از میانگین جهانی بود. ساعات طولانی ناشی از وظایف مختلف دیگر، از جمله جلسات و آماده‌سازی درس است.

برخلاف ریاضیات و ادبیات، توکاتسوی ژاپنی محدود به یک دوره مشخص نیست بلکه در تمام طول روز مدرسه و حتی فعالیت‌های بعد از مدرسه مانند گشت‌وگذار گسترش می‌یابد

سایه «توکاتسو» بر نظام آموزشی ژاپن

یک عامل اساسی بروز این پدیده، رویکرد تحسین‌برانگیز مدارس ژاپن به آموزش به عنوان «تمامِ زندگی کودک» است. از نظر وزارت آموزش ژاپن و سازمان‌های بین‌المللی مانند سازمان همکاری و توسعه اقتصادی، یکی از نقاط قوت نظام آموزش دولتی ژاپن این است که آموزش جامعی را ارائه می‌دهد تا دانش‌آموزان را برای زندگی از طریق فعالیت‌های فوق برنامه آماده و همچنین دانش‌آموزان قوی را برای دانشگاه‌ها تربیت کند.

در خارج از ژاپن، مطالب مختلفی در مورد «مدل ژاپنی» و تأکید آن بر توکاتسو (tokubetsu katsudo) یا فعالیت‌های ویژه نوشته شده است. اگرچه بحث‌های زیادی در مورد جنبه‌های تحقیقاتی آموزش ژاپنی در خارج از این کشور (مانند نمرات بالا در آزمون‌های بین‌المللی و کیفیت مطالعه درسی) وجود دارد اما توجه کمتری به جنبه‌های غیرآکادمیک تحصیل ژاپنی صورت گرفته است. این جنبه غیرآکادمیک توکاتسو نامیده می‌شود.

برخلاف ریاضیات و ادبیات، توکاتسو محدود به یک دوره مشخص نیست بلکه در تمام طول روز مدرسه و حتی فعالیت‌های بعد از مدرسه مانند گشت و گذار گسترش می‌یابد. این شامل فعالیت‌های کلاس درس مانند بحث‌های کلاسی، جلسه‌های صبح و بعد از ظهر که روزانه برگزار می‌شود، انواع نظافت و صرف ناهار، رویدادهای مدرسه مانند روز ورزش، گشت‌وگذار در محیط‌های آموزشی، سفرهای علمی مختلف، روزهای اختصاصی ورزش، حضور در شوراهای دانش‌آموزی، فعالیت‌های باشگاهی و آموزش ایمنی و پیشگیری از بلایا است. چنین فعالیت‌هایی هر روز، در طول سال‌های تحصیلی، از دبستان یا در واقع حتی مهد کودک تا دبیرستان اتفاق می‌افتد. در این زمینه کتاب «چارچوب توکاتسو: مدل ژاپنی آموزش کل نگر» به قلم «ریوکو سونیوشی» چاپ دانشگاه توکیو توضیحات کاملی را ارائه داده است.

در مقاطع راهنمایی و دبیرستان، فعالیت‌های فوق برنامه بیشترِ حجم کار را تشکیل می‌دهند. با در نظر گرفتن این موضوع و لزوم کاهش حجم کار معلمان، مقرر شده به تدریج مدیریت فعالیت‌های ورزشی آخر هفته و تعطیلات به سایر نهادهای اجتماعی از جمله باشگاه‌های خصوصی واگذار شود.

در واقع، گستردگی فعالیت‌های ورزشی سازمان‌دهی شده در مدارس مخصوص ژاپن است و حتی در مقایسه با سایر کشورهای آسیایی هم شرایط بسیار متمایزی دارد.

بر اساس قوانین ژاپن، معلمان صرف نظر از میزان فعالیتی که انجام می‌دهند و با وجود ساعات زیادی که خارج از کلاس‌ها صرف آموزش می‌کنند فعالیت‌های باشگاهی را هم مدیریت می‌کنند و با والدین دانش‌آموزان تعامل دارند

در این زمینه، دستورالعمل‌های دولتی می‌گوید که مشارکت دانش‌آموزان در فعالیت‌های باشگاهی داوطلبانه است. با این حال، برخی از مدارس، پیوستن به یک باشگاه را برای همه دانش‌آموزان الزامی می‌دانند.

حتی در مدارسی که چنین الزامی ندارند، اکثر دانش‌آموزان راهنمایی و دبیرستانی به هر حال به یک باشگاه تعلق دارند. یک نظرسنجی در سال ۲۰۰۹ از سوی موسسه تحقیقات و توسعه آموزشی Benesse نشان داد که ۹۰ درصد دانش آموزان در مقطع متوسطه، در فعالیت‌های باشگاهی شرکت می‌کنند یا قبلا شرکت می‌کردند.

روی کاغذ، فعالیت‌های باشگاه برای معلمان و همچنین دانش‌آموزان داوطلبانه است زیرا آن‌ها بخشی از برنامه درسی نیستند. معلمان ظاهرا هیچ تعهدی برای خدمت به عنوان مشاور باشگاه ندارند و این کار را کاملا به میل خود انجام می‌دهند. با این حال، مرسوم است که همه معلمان به ویژه در متوسطه دوره اول یا راهنمایی در این کار مشارکت داشته باشند. داده‌های موجود در این زمینه تا حدودی قدیمی هستند اما یک نظرسنجی در سال ۲۰۰۶ که وزارت آموزش ژاپن صورت داد مشخص کرد ۹۲.۴ درصد معلمان متوسطه اول مسئولیت فعالیت‌های باشگاه را بر عهده داشته‌اند.

یکی از عوامل اساسی بروز کمبود معلم، بازنشستگی گسترده آموزگاران نسل پرشمار مربوط به دوران طلایی فرزندآوری در ژاپن است. در عین حال، با توجه به واقعیات حرفه معلمی، تعداد کمتری از نسل جوان علاقمند به دنبال کردن چنین شغلی هستند

بر اساس قوانین ژاپن، معلمان صرف نظر از میزان فعالیتی که انجام می‌دهند و با وجود ساعات زیادی که خارج از کلاس‌ها صرف آموزش می‌کنند فعالیت‌های باشگاهی را هم مدیریت می‌کنند، با والدین دانش‌آموزان تعامل دارند و فایل‌های آموزشی را مهیا می‌سازند و در ازای آن برای اضافه کاری، ۴ درصد حقوقشان را دریافت می‌کنند.

پدیده کمبود معلم؛ پیامد شرایط سخت آموزگاران ژاپنی

گزارش وزارت آموزش ژاپن در مورد کمّیت معلم‌ها در مراکز دولتی نشان می‌دهد که در سال تحصیلی ۲۰۲۱، مدارس ابتدایی، متوسطه اول و دوم، با کمبود ۲۵۵۸ معلم دست به گریبان بوده است.

این گزارش حاصل بررسی ۶۸ هیات آموزشی برای استان‌ها یا شهرهای تعیین‌شده از سوی دولت بوده که کمبود معلم را در ۳۲۹۰۳ مدرسه از روز اول سال تحصیلی در آوریل ۲۰۲۱ واکاوی کرده‌اند. در مجموع ۱۸۹۷ مدرسه یا به عبارتی ۵.۸ درصد از مجموع معلم کافی نداشته‌اند.

یکی از عوامل اساسی بروز کمبود معلم، بازنشستگی گسترده معلمان نسل پرشمار مربوط به دوران طلایی فرزندآوری در ژاپن است. در عین حال، با توجه به واقعیات شغل معلمی که به آن اشاره شد، تعداد کمتری از نسل جوان علاقمند به دنبال کردن چنین شغلی هستند.

در سال های اخیر، برنامه‌های کاری معلمان مدارس به ویژه در مدرسه‌های ابتدایی و متوسطه اول مورد توجه قرار گرفته است. علاوه بر این، شهرداری‌ها هماهنگ با تعداد تولدها در ژاپن، استخدام معلمان خود را به دلیل کاهش تعداد دانش آموزان کاهش داده‌اند. این وضعیت به نوبه خود منجر به افزایش روزافزون معلمان قراردادی یا پاره‌وقت شده است که در شرایط شغلی ناپایدار کار می‌کنند.

نتایج بررسی‌ها در زمینه کمبود معلم همچنین نشان می‌دهد که ۱۴۲ مدرسه با نیازهای ویژه یعنی به طور متوسط ۱۳.۱ درصد با کمبود معلم مواجه هستند؛ ۶۴۹ مدرسه راهنمایی (هفت درصد)، ۹۳۷ مدرسه ابتدایی (۴.۹ درصد) و ۱۶۹ دبیرستان (۴.۸درصد) کمبود معلم را شاهدند.

نتایج منتشر شده از سوی وزارت آموزش ژاپن نشان می‌دهد که برای آزمون گزینش معلمان مدارس ابتدایی دولتی که در سال تحصیلی ۲۰۲۰ انجام شده، تنها ۲.۶ متقاضی در هر پیشنهاد شغلی وجود داشته که در مقایسه با اوج ۱۲.۵ متقاضی در سال ۲۰۰۰، پایین‌ترین نرخ رقابت در تاریخ این کشور است. این نسبت در دبیرستان‌های مقطع اول ۴.۴ متقاضی، در متوسط مقطع دوم ۶.۶ متقاضی و در مدارس با نیازهای ویژه (استثنائی) ۳.۱ متقاضی بوده که تمام مقاطع، بین ۳۰ تا ۶۰ درصد در مقایسه با سال‌های اوج تقاضا در دهه ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۰ کاهشی چشمگیر را نشان می‌دهد.

بر اساس گزارش وزارت آموزش ژاپن، تعداد معلمانی که به دلایل مربوط به سلامت روان مرخصی می‌گیرند در سال ۲۰۱۹ برای سومین سال متوالی افزایش یافته است

بر اساس گزارش وزارت آموزش ژاپن، تعداد معلمانی که به دلایل مربوط به سلامت روان مرخصی می‌گیرند برای سومین سال متوالی افزایش یافته است. در سال ۲۰۱۹، جمعا ۵۴۷۸ معلم به دلایل بهداشت روانی از جمله افسردگی، مرخصی گرفته‌اند.

این افزایش ۲۶۶ نفری نسبت به سال ۲۰۱۸ یعنی مرخصی ۰.۵۹ درصد از کل کادر آموزشی شاغل. گمان می‌رود این افزایش مرخصی معلمان به دلیل افزایش کار جانبی مورد انتظار آن‌ها در خارج از کلاس های درس و کار اضافی مورد نیاز برای حمایت از والدین باشد؛ هر دو موضوعی که در سال های اخیر مورد توجه قرار گرفته‌اند.

در این خصوص، این وزارتخانه سالانه نظرسنجی‌هایی را انجام می‌دهد و مرخصی‌ها و اقدامات انضباطی را برای معلمان مدارس دولتی ابتدایی، متوسطه اول و دوم و مدارس ویژه که از طریق مجموع ۶۷ هیات آموزشی در ۴۷ استان و ۲۰ شهر تعیین‌شده استخدام شده‌اند، ارزیابی می‌کند.

* پژوهشگر روابط بین‌الملل و مطالعات ژاپن

منابع:

https://www.jstage.jst.go.jp/static/pages/PublicDataAboutJstage/-char/en

https://www.nippon.com/en/japan-data/h۰۱۶۶۶/?cx_recs_click=true

https://www.worldscientific.com/worldscibooks/۱۰.۱۱۴۲/۱۰۷۸۱#t=aboutBook

https://www.nippon.com/en/japan-data/h۰۱۲۶۴/survey-reveals-teacher-shortage-in-japan.html

https://www.nippon.com/en/japan-data/h۰۱۴۴۹/?cx_recs_click=true

https://www.nippon.com/en/currents/d۰۰۲۲۷/?cx_recs_click=true

https://www.nippon.com/en/japan-data/h۰۰۹۱۵/record-number-of-school-teachers-in-japan-took-mental-health-leave-in-۲۰۱۹.html

(۲۰۱۹) The Tokkatsu Framework: The Japanese Model of Holistic Education, Ryoko Tsuneyoshi, Graduate School of Education, The University of Tokyo