هدف از این یادداشت، البته بررسی این قدمت نیست، بلکه صرفا به نقش و تاثیر ایرانیان ارمنی در پیشرفت، رشد، بلوغ، بالندگی و پویایی هنر موسیقی ایران در دوران معاصر پرداخته خواهد شد.
یحیی تارساز و ارتقا کیفیت ساخت تار در ایران
هوهانس آبکاریان معروف به «استاد یحیی تارساز» را به عنوان یکی از نخستین سازندگان حرفه‌ای آلات و ادوات موسیقی در ایران می‌شناسند که از همان ابتدای کار، روند کیفی ثابت و مستمری را برای کار خود در نظر گرفت و بیشترین تلاش را برای بهتر شدن فرآیند ساخت و در نتیجه، بهبود کیفیت تار به کار برد. کیفیت کار این استاد به گونه‌ای بود که تارِ یحیی را اشرف تارها و صدای آن را یکی از بهترین صداهای ساطع شده از ساز تار می‌دانند و این واقعیت، به صورت مکرر در منابع مختلف آمده است.
انتخاب چوب، طرز ساخت کاسه، شیوه نصب دسته به کاسه، نسبت اندازه دسته به کاسه و همچنین تراش داخل کاسه در تارهای ساخت او، بسیار دقیق و حساب‌شده بوده است. در منابع، نقل شده است که در سال ۱۳۱۲ یعنی دو سال پس از فوت وی، تارِ یحیی حدود ۴۰ تومان قیمت داشته و این در حالی است که سایر تارهای حرفه‌ای ۱۵ تومان و تارهای دارای کیفیت پایین بین ۳ تا ۵ تومان بوده‌اند. استاد یحیی که در منابع گوناگون، تاریخ تولد او ۱۲۵۴ یا ۱۲۵۵ در اصفهان ذکر شده است، طی عمر حدود ۵۶ سال خود، تارهای بسیار مرغوب و شاخصی را تقدیم جامعه هنری کرد و فرآیند ساخت تار را بهبود بخشید و سرانجام نیز در شهر زادگاهش، چشم از جهان فروبست.
سلسله رهبران ارکستر از قاجار تا دهه‌های معاصر
اولین ارکستر نظام در زمان قاجار توسط سرتیپ سوقومون سیمونیان، معروف به «سلیمان خان»، تاسیس شده است. اهمیت این موضوع از آن جهت است که منابع معتبر، عمدتا از چهار ارکستر مهم در زمان قاجار یاد می‌کنند که حکومت وقت به نوعی در تاسیس یا تامین هزینه‌های آنها نقش داشته است. این چهار ارکستر عبارتند از ارکستر نظام، ارکستر دارالفنون، ارکستر سلطنتی و ارکستر هنرستان عالی موسیقی. بنابراین، یکی از چهار ارکستر مهم دولتی در زمان قاجار توسط «سلیمان خان» تاسیس شده است. لازم به ذکر است که «هنرستان عالی موسیقی» در زمان قاجار به نام «مدرسه موزیک» تاسیس شد و بعدها نام آن به «مدرسه موسیقی دولتی»، سپس «هنرستان موسیقی» و در نهایت «هنرستان عالی موسیقی» تغییر کرد.
لِوُن گریگوریان نیز در ردیف اولین‌های موسیقی در ایران است. او برای بار اول در کشور، ارکستر سمفونیک تشکیل داد و آثار مشهور متعددی را به روی صحنه برد که از آن جمله می‌توان به اپرای مشهور «آنوش» که تصنیف آهنگساز شهیر ارمنی «آرمن تیگرانیان» است و لیبرتوی آن، بر اساس اثری به همین نام از شاعر و نویسنده معروف ارمنی «هوهانس تومانیان» اشاره کرد.
لِوُن گریگوریان که متولد ۱۲۶۵ در تبریز بود، مقدمات موسیقی را تا سطح متوسط در زادگاهش آموخت و سپس برای ادامه تحصیل به شهر تفلیس رفت و نزد «واسیلوف» ویولونیست مشهور روس، تعلیم دید و بعد از آن، تحصیلات خود را در شهر بروکسل ادامه داد و پس از پایان تحصیلات، مجددا به تفلیس برگشت و مدتی را نیز در آنجا به کسب تجربه بیشتر در زمینه موسیقی سپری کرد و سرانجام به شهر زادگاهش، بازگشت.
وی ارکسترها و گروه‌های کُر متعددی را در شهرهای رشت و تبریز تشکیل داد و در این دو شهر به تدریس موسیقی پرداخت و سرانجام در سال ۱۳۳۶ در تهران درگذشت.
روبِن گریگوریان نیز از بزرگان موسیقی کشور و فرزند خلف پدرش، لِوُن گریگوریان بوده است. وی در سال ۱۲۹۴ زمانی که پدرش برای بار دوم، چند سالی در تفلیس سکنی گزیده بود، به دنیا آمد و در سال ۱۲۹۶ به‌همراه پدر به تبریز رفت. روبن، دانش‌آموختۀ هنرستان عالی موسیقی در تهران بود و بعدها، خود، مدیر همین هنرستان عالی شد. وی رهبری ارکستر سمفونیک تهران و کفالت اداره موسیقی کشور را برعهده داشت و مدتی نیز نوازنده و کنسرت‌مایستر ارکستر سمفونیک شهر بوستون در آمریکا بود. روبن گریگوریان در سال ۱۳۷۰ در بوستون درگذشت.
روبن گریگوریان، نخستین فردی است که بسیاری از ترانه‌های محلی ایران را از اقصی نقاط کشور، جمع‌آوری کرده و برای چهار صدا به منظور اجرای گروه کُر تنظیم کرده است. هرایر گالستیان، از جمله کسانی است که در جمع‌آوری این ترانه‌ها با وی همکاری داشته است. روبن گریگوریان از آهنگساز شهیر ارمنی «آرام خاچاطوریان» تاثیر پذیرفته بود اما سبک خاص خود را برای آهنگسازی و تنظیم داشت. وی مقالات و کتاب‌های بسیاری را نیز در زمینه موسیقی به رشته تحریر درآورده است.
پدر ترانه‌سازی نوین ایران
واروژان هاخباندیان با نام هنری «واروژان» از آهنگسازان بزرگ کشور و یکی از بنیانگذاران موسیقی پاپ در ایران است. واروژان که متولد ۱۳۱۵ در قزوین بود، در هنرستان عالی موسیقی تهران تحصیل کرد و از دانش و تجربیات اساتید بزرگی مانند روبِن گریگوریان، بهره فراوانی برد.
وی در طول عمر کوتاه خود، آهنگسازی حدود ۲۵ فیلم سینمایی و چندین مجموعه تلویزیونی از جمله سریال «سلطان صاحبقران» به کارگردانی علی حاتمی و بازیگری جمشید مشایخی را به انجام رساند. واروژان در سال ۱۳۵۶ در تهران، زمانی که در اوج خلاقیت بود، به علت سکته قلبی، چشم از جهان فروبست. منابع معتبر مختلف از وی با عناوینی مانند «پدر ترانه‌سازی نوین ایران» یاد کرده‌اند.
گورگن مُوسسیان به عنوان یکی از موفق‌ترین رهبران گروه کُر در کشور شناخته می‌شود. وی که متولد ۱۳۲۱ در همدان بود، در زمان‌های مختلف، رهبری گروه کُر صدا و سیما، رهبری گروه کُر ارکستر سمفونیک تهران و همچنین چند گروه کُر دیگر را بر عهده داشت. او زحمات فراوانی برای گروه‌های کُر کشید و در دوران وی، یکی از حرفه‌ای‌ترین گروه‌های کُر تشکیل شد. گورگن موسسیان در سال ۱۳۹۳ در شهر لس‌آنجلس درگذشت.
لوریس چکناوریان که احتمالا بیشتر خوانندگان این مقاله، وی را می‌شناسند و حداقل با برخی آثار ارزشمند او آشنا هستند، متولد ۱۳۱۶ در بروجرد است. وی در آکادمی موسیقی وین، دانشگاه موتسارتیوم زالتسبورگ و دانشگاه میشیگان به تحصیل موسیقی پرداخت و در سال‌های مختلف، ارکسترهای بسیاری را در ایران، اتریش، انگلیس، آمریکا و ارمنستان، رهبری کرده است. وی علاوه بر آنکه رهبر ارکستر بسیار موفقی در عرصه بین‌المللی است، در زمینه آهنگسازی نیز بسیار موفق عمل کرده و آثار بسیاری از جمله تعداد قابل توجهی اپرا، باله، سمفونی، اوراتوریو، سوئیت، کنسرتو و موسیقی فیلم تالیف کرده است. چکناوریان با وجود این که فرصت‌های بسیاری برای مهاجرت داشته اما همواره خدمت به فرهنگ و هنر کشور را ترجیح داده است. اپراهای رستم و سهراب، رستم و اسفندیار، پردیس و پریسا، سیاوش، ضحاک و همچنین اپرای شمس و مولانا از آثار لوریس چکناوریان هستند.
در انتها لازم است از چند استاد دیگر نیز یاد کنم. مگردوم کاراپتیان، از اولین رهبران ارکستر در کشور بود و اولین ارکستر سازهای زهی را در ایران و در شهر اصفهان، تاسیس کرد.
گوهار آبیان، اولین بانوی فارغ‌التحصیل هنرستان عالی موسیقی تهران بود که بعدها فعالیت‌های بسیاری در زمینه موسیقی داشت. نیکول گالاندریان از آهنگسازان برجسته بود؛ به گونه‌ای که برخی منابع ذکر می‌کنند که حدود ۵۰۰ قطعه موسیقی ساخت یا تنظیم کرد و برخی منابع دیگر، این تعداد را حدود ۱۰۰۰ قطعه می‌دانند. اپرت «پروانه» و اپرت «چوپان» از آثار گالاندریان است. او سال‌ها به تدریس موسیقی نیز اشتغال داشت.
هامبارتسوم گریگوریان نیز سال‌ها به تدریس موسیقی اشتغال داشت و در منابع مختلف آمده است که وی بیش از ۲۰۰ قطعه موسیقی نوشت یا تنظیم نمود و اکثر آنها را نیز اجرا کرد و علاوه بر بحث موسیقی، در زمینه مطبوعات نیز فعال بود و از موسسان روزنامه ارمنی‌زبان «آلیک» در ایران به شمار می‌رود. امانوئل ملیک اصلانیان که تحصیلات موسیقی خود را در آلمان به انجام رساند، از آهنگسازان مشهور و از پیانیست‌های صاحب سبک و همچنین از استادان موسیقی دانشگاه تهران و هنرستان عالی موسیقی بود. ایوان گالامیان به عنوان یکی از تاثیرگذارترین مدرسان ویولن در قرن بیستم شناخته شده است که شهرتی جهانی داشت؛ به گونه‌ای که تعدادی از بزرگ‌ترین ویولونیست‌های جهان، نزد وی تعلیم دیده‌اند.
واهیک خوجایان که دوستانش او را «واهه» صدا می‌کردند، از دانش‌آموختگان هنرستان عالی موسیقی در زمان مدیریت روبیک گریگوریان بود، وی بعد از فارغ‌التحصیلی به ایتالیا رفت و تحصیلات خود را ادامه داد، سپس به ایران بازگشت و پایه‌گذار نخستین ارکستر رادیوی ملی ایران شد و طی زمان‌های گوناگون، رهبری ارکسترهای مختلف در داخل یا خارج از کشور را بر عهده داشت. آندره آرزومانیان از آهنگسازان شهیر و پیانیست‌های سرشناس کشور بود، وی سبکی خاص در نواختن پیانو داشت و آهنگساز فیلم‌های سینمایی متعددی بوده است.
رافائل میناسکانیان نیز از پیانیست‌های مشهور کشور است که سال‌های طولانی به امر آموزش موسیقی پرداخته است. وارطان ساهاکیان از دانش‌آموختگان دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران و دارای مدرک درجه یک هنری است. وی در دانشگاه‌های مختلف به تدریس موسیقی پرداخته است و آهنگسازی فیلم‌های سینمایی و همچنین ترجمه کتاب را نیز در کارنامه حرفه‌ای خود دارد.
رازمیک اوهانیان از آهنگسازان، رهبران ارکستر و رهبران گروه کُر پرکار و معروف کشور است که دارای گواهینامه درجه یک هنری ایران و همچنین مدال «مُوسس خورناتسی» است که عالی‌ترین نشان فرهنگی ارمنستان محسوب می‌شود. لوریس هُویان از نسل نسبتا جوان و خوشنام آهنگسازان، رهبران ارکستر، رهبران گروه کُر و همچنین نوازندگان ارمنیان ایرانی است که سابقه تدریس موسیقی در چندین دانشگاه را دارد و بنیانگذار چندین ارکستر و گروه کُر است.
سرژیک میرزائیان نیز از نسل موسیقی‌دانان نسبتا جوان ارمنی ایرانی است که تا کنون، آثار زیبا و ماندگاری را به وجود آورده و رهبر ارکستر و رهبر گروه کُر موفق و با استعدادی است.
گزارش از : آندره گالستیان - پژوهشگر موسیقی
نظر شما