به گزارش خبرنگار گروه علم و آموزش ایرنا، جایزه مصطفی (ص)، که اولین بار در اوایل دهه ۹۰ خورشیدی در محافل علمی ضرورت مطرح شد، بعد از آماده‌سازی‌های اولیه، نخستین بار در سال ۱۳۹۴ برگزار شد و در گام اول دو دانشمند حوزه نانو فناوری و شیمی جکی یینگ و عمر یاغی را به عنوان برگزیده شناخت.
این جایزه در دومین دوره در سال ۱۳۹۶، دو دانشمند حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات ارول گلنبه و محمدامین شکراللهی، در دوره سوم در سال ۱۳۹۸ پنج دانشمند شامل دو دانشمند غیرمقیم کشورهای اسلامی؛ یعنی اوگور شاهین، در حوزه پزشکی و علی خادم‌حسینی در حوزه علوم زیستی و پزشکی و سه دانشمند مقیم کشورهای اسلامی شامل عمران اینان در حوزه پزشکی، حسین بهاروند، در زمینه علوم زیستی و پزشکی و محمد عبدالاحد در حوزه فنی را برگزیده دانست.
این جایزه همچنین در دوره چهارم در سال ۱۴۰۰ کامران وفا در حوزه علوم پایه (ریاضی) و محمد زاهدحسن در حوزه علوم پایه (فیزیک) را به عنوان دانشمندان غیرمقیم و محمد اقبال چودری از پاکستان در زمینه علوم پزشکی، محمد الصایغ و یحیی تیعلاتی در حوزه علوم پایه (فیزیک) را به عنوان دانشمند برگزیده تجلیل کرد. پنجمین دوره این جایزه نیز مهر ۱۴۰۲ در اصفهان برگزار شد و امید فرخزاد در حوزه فناوری نانو و احمد حسن در حوزه فناوری ارتباطات و اطلاعات به عنوان دانشمندان غیرمقیم و سامیا خوری، در حوزه علوم زیستی و پزشکی، مورات اویسال در حوزه علوم ارتباطات و اطلاعات و احمد فوزی اسماعیل در حوزه فناوری نانو نیز برگزیدگان دریافت جایزه دانشمندان مقیم کشورهای اسلامی بودند.
جایزه مصطفی (ص) از جهات مختلفی اهمیت دارد، ولی شاید مهم‌ترین اهمیت این جایزه مبلغ آن باشد که ۵۰۰ هزار دلار است و این مبلغ یعنی تقریبا نصف جایزه نوبل که هر ساله حدود یک میلیون دلار اعطا می شود. البته این ۵۰۰ هزار دلار به هر نفر تعلق نمی‌گیرد و در هر گروه دانشمندان مقیم و غیرمقیم ۵۰۰ هزار دلار به برگزیدگان تعلق می‌گیرد و بین آنها تقسیم می‌شود.
یکی دیگر از دستاوردهای این جایزه انتخاب و تجلیل از برترین چهره‌های علمی مسلمان در جهان است؛ مانند اوگور شاهین که دانشمندی مطرح از کشور ترکیه و ساکن آلمان است و به دلیل تحقیقات دامنه‌دار خود توانست کمتر از یک سال بعد از شیوع کرونا اولین واکسن آن را تولید کند.
البته سوالات و موضوعاتی هم در میان افکار عمومی در مورد جایزه وجود دارد؛ یکی از این سوالات تامین مبلغ جایزه است. دیگر آنکه چرا از میان این همه دانشمندی که جایزه را گرفته‌اند، تنها ۴۰ درصد دانشمندان ایرانی بوده اند و بیشتر خارجی ها دریافت کننده این جایزه بوده اند.
برای تبیین اهمیت جایزه مصطفی (ص) در گسترش دیپلماسی عمومی در سطح جهان و به‌ویژه میان کشورهای اسلامی، همچنین پاسخ به سوالات یادشده با سید علی عمرانی مدیر اجرایی بنیاد علم و فناوری مصطفی (ص) گفت‌وگو کرده‌ایم.
جوایز علمی مرزها را درمی‌نوردد
ایرنا: اکنون یک دهه از برگزاری جایزه مصطفی (ص) می‌گذرد، دستاوردهای جایزه در جهان اسلام و در راستای گسترش دیپلماسی علمی چه بوده است؟
عمرانی: اگر بخواهیم به جوایز علمی با رویکرد دیپلماسی علمی نگاه کنیم ابتدا باید تعریفی از دیپلماسی علمی داشته باشیم. دیپلماسی رسمی را افراد مشخصی برای توسعه روابط بین دولت‌ها برعهده دارند، ولی دیپلماسی عمومی در انواع مختلف، از جنس ارتباط افراد، ملل و تمدن‌ها با یکدیگر، فارغ از مناسبات رسمی است، ظرفیت ایجاد جریان مستمری را از جنس مردمی ایجاد می‌کند و دیپلماسی ماندگارتری است؛ زیرا وقتی مردم با هم به واسطه ظرفیت‌هایی در دیپلماسی عمومی، کنشگری می‌کنند، استمراری حقیقی‌تر را با عمق روابطی اجتماعی حاصل می‌کند.
اگر با همین رویکرد همه جوایز علمی دنیا از جمله جایزه نوبل را بررسی کنیم می‌بینیم در تاریخچه نسبتا طولانی بیش از ۱۰۰ ساله، در استقرار روایت خویش از ارزش‌های مطلوب، فرهنگ ذیفنعان و تثبیت گفتمان مطلوب اثرگذار بوده است. شاید کسی حضور ذهن نداشته باشد، چه کشوری نوبل را اهدا می‌کند و تمام جوامع داستان نوبل را ندانند، ولی همه احساس می‌کنند جایزه نوبل قابل افتخار است که در آن می‌توانیم با شبکه‌ای از نخبگان ارتباط بگیریم، در ضیافت نوبل و نشست لیندائو شرکت و با اندیشمندانی از ملل مختلف معاشرت کنیم.
این جوایز مرزها را درمی‌نوردد و کنشگری‌های مردمی را توسعه می‌دهد. این موضوع محدود به جایزه نوبل نیست، جایزه کاولی/ Kavli Prize هم توسط ۲۰ موسسه کاولی در ۲۰ دانشگاه برتر دنیا کار علمی می‌کند؛ زیرا همکاری‌های علمی و تبادلات دانشجویی باعث افزایش دسترسی‌ها می‌شود.
اگر به جایزه مصطفی (ص) برگردیم، با توجه به اینکه جوایز بسیاری در جامعه اسلامی تعریف شده است، این سوالات پیش می‌آید که ضرورت وجود جایزه مصطفی (ص) چیست؟ وجه متمایز این جایزه از جوایز دیگر چیست؟ جوایز معتبر دنیا، چگونه زمینه تعامل و قرابت ملت‌ها را با ارائه ابزارهای مختلف فراهم می‌کنند ولی بیشتر در گفتمان غرب تعریف شده‌اند. اما احتمالا نهادهای اعطا کننده جوایز در کشورهای در حال توسعه، نقش کاملی را در زیست‌بوم علم و فناوری ایفا نمی‌کنند.
در برخی از این جوایز، اعطای جایزه و در نهایت الگوسازی از برگزیدگان، تک‌مولفه مورد تاکید است که جریانی در قالب دیپلماسی عمومی را مستمر نمی‌سازد. یکی از جوایز موفق در جهان اسلام، جایزه ملک فیصل در عربستان سعودی است که در این زمینه به خوبی نقش ایفا کرده است.
با این مقدمه جایزه مصطفی (ص) بستری مناسب برای قرابت فرهنگ‌ها در همکاری‌های علم و فناوری در جهان اسلام و ۵۷ کشور اسلامی و دیگر کشورها ارائه می‌کند. بنابراین با این تمایز فقط اعطای جایزه کافی نیست و باید بتوان افکار عمومی را در جریان گسترش علم و فناوری دغدغه مندتر و درگیر این موضوع کرد؛ مانند جایزه ملک فیصل که در باورمندی و توسعه ارتباطات کشور عربستان سعودی در حوزه فرهنگ اقدامات مفیدی انجام دهد.
برای این منظور شماری از افراد خوش ذوق و توانمند در حوزه فرهنگ، علم و رسانه تلاش می‌کنند دستاوردهای علمی دانشمندان و برگزیدگان جوایز و جایزه مصطفی (ص) را به زبان قابل درک برای مردم عادی و حتی نخبگان، بیان کرده و در مسیر گفتمان‌سازی موثر باشند. دانشمندان ما در گذشته اثر جهانی داشتند و همه ملل به آنها احترام می‌گذاشتند، اگر بتوانیم آنگونه که دانشمندان دیروز را روایت کردیم دانشمندان امروز را با تمسک به بنیان‌های قوی فرهنگی، روایت کنیم محل امیدبخشی و حلقه اتصال با ملت‌ها می‌شوند.
علم و فناوری، نقشی پایدار را در تقریب جوامع فراهم می‌آورد؛ آن چنان که پروفسور امید فرخزاد جایزه خود را برای تاسیس جایزه محقق جوان مصطفی (ص) و بنیان نهادن کانونی زیرساختی در باورمندی قشر جوان به توانمندی‌های خویش، اهدا کرد و در دوره قبل پروفسور کامران وفا جایزه خود را اهدا کرد تا مرکز تعالی علوم پایه در حوزه فیزیک در دانشگاه صنعتی شریف پایگاه فیزیکدانان جوان باشد.
در این مسیر برنامه‌های متفاوتی از جمله برنامه فرصت‌های تحقیقاتی دانشمندان جوان (YSFP) در کشورهای اسلامی در بنیاد مصطفی (ص) در همکاری با سازمان‌های بین‌المللی ارائه می‌شود تا چرخش بین جوامع و ملت‌های کشورهای در حال توسعه و در اتصال با کشورهای دیگر محقق شود و زمینه بهره‌مندی از این ظرفیت‌ها نیز برای پاسخ به نیازهای جوامع اسلامی فراهم آید. نمونه این دادوستد فرهنگی و علمی را در پنجمین دوره اعطای جایزه مصطفی (ص) در اصفهان شاهد بودیم. اصفهان، موزه‌ای شهری و تمدن، در این شهر متجلی است و فرهنگ در خدمت علم و علم در خدمت فرهنگ قرار گرفت تا قرابت‌ها افزون شود.
نقش حلقه‌های میانی در حوزه علم و فناوری
ایرنا: وزارت علوم هم روی دیپلماسی علمی بسیار تاکید دارد، وزارت خارجه، معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش بنیان ریاست‌جمهوری هم روی این موضوع کار می‌کنند. همکاری، حمایت‌ها و چالش‌ها با این نهادها چطور است و چگونه می‌توان این روند را تسهیل کرد؟
عمرانی: شاید ابتدا باید سه مولفه اصلی را در حکمرانی مرور کنیم. برخی از محققان حکمرانی معتقدند در حکمرانی علم و فناوری، حاکمیت‌ها بخش سیاست‌گذار و قانون‌گذار و تنظیم‌گر را برعهده‌دار دارند. بخش‌هایی نیز، نقش تسهیل‌گرها و میانجی‌ها را باید بر عهده بگیرند و بخش‌هایی هم مجری و مجموعه‌هایی اجرایی و عملیاتی باشند. آنها که به عنوان حلقه‌های واسط، نقش تسهیل‌گری را ایفا می‌کنند در زمان‌های مختلف و در کشورهای دنیا نقش‌های موثری داشته‌اند.
این حلقه‌های میانی و تسهیل‌گرها که در بسیاری جوامع در قامت سازمان‌های مردم نهاد (سمن‌ها) متجلی می‌شوند و مسیری را می‌توانند ادامه دهند که توسط نهاد حاکمیتی یا به‌سختی قابل اجرا است یا اصلا قابل اجرا نبوده یا قابل تعریف در سطوح حاکمیت‌ها نیست.
البته برنامه‌های بنیاد علم و فناوری مصطفی (ص) متعلق به جهان اسلام و همه علاقه‌مندان علم و فناوری و باورمند به آرمان‌های جایزه مصطفی (ص) است تا ماموریت خویش را در همراهی آنها برای توسعه همکاری‌ها و ارتقای ظرفیت‌های نقش‌آفرینان زیست‌بوم علم و فناوری محقق سازد. بسیاری کشورها از این فرصت استفاده کرده‌اند. کشورهایی که به صورت حداقلی تا حداکثر امکان بهره‌برداری از ظرفیت فراهم آمده را مورد برنامه‌ریزی قرار دادند تا جایی که این انتفاع برای جوامع اسلامی به همکاری‌های اقتصادی در حوزه‌های دانش‌بنیان انجامید. یعنی دیپلماسی عمومی ظرفیتی را برای همکاری‌های اقتصادی نیز ایجاد می‌کند.
البته سمن‌ها هم به عنوان یک بنگاه غیرانتفاعی غیرسیاسی و غیردولتی با محدودیت‌های زیاد محیطی، محلی، منطقه‌ای و بین‌المللی روبرو هستند. چگونگی مواجهه با این محدودیت‌ها و چالش‌های احتمالی را می‌توان از منظرهای مختلفی تحلیل کرد. اگر از منظر کارآفرینی اجتماعی به چنین سمن‌های بنگریم، لازم است چالش‌ها تبدیل به فرصت یا مسیری برای عبور از آنها پیدا شود و بنیاد مصطفی (ص) نیز در یک دهه از عمر خویش بر چنین منوالی طی کرده است.
بنابراین نگاه ما تاکنون به حاکمیت‌ها و دولت‌ها در کشورهای مختلف در نقش سیاست‌گذار، قانون‌گذار و تنظیم‌گر بوده و شاهد همراهی‌ها و حمایت‌هایی نیز از دولت‌های مختلف بوده‌ایم. روابط خوبی با سازمان‌های بین‌المللی مانند کامستک (کمیته دائمی همکاری‌های علم و فناوری سازمان همکاری‌های اسلامی) داریم و از ظرفیت‌های محلی و بین‌المللی در تحقق اهداف بنیاد مصطفی (ص) استفاده می کنیم، ولی بر باور تقویت فرصت‌ها و تبدیل تهدیدها به فرصت‌ها و عبور از چالش‌ها معتقد هستیم.
یک خیِر خارجی یک میلیون و ۵۰۰ هزار دلار به جایزه کمک کرد
ایرنا: تاکید این است که مبلغ نقدی جوایز از محل صندوق جایزه مصطفی (ص) تامین می‌شود و بودجه عمومی ندارد، در مورد وضعیت صندوق سرمایه‌گذاری و نیکوکاری جایزه مصطفی(ص) بفرمایید.
عمرانی: صندوق جایزه مصطفی (ص) یکی از ابزارهای تامین و جذب منابع مالی است و جایزه از ابتدا وابستگی مالی به هیچ دولت و حاکمیتی نداشته است و تاکنون منابع جایزه را خیرین، حامیان و مردم تامین کرده اند. همراهی خیرین بر اساس نیت واقف و خیِّر، از طریق صندوق مذکور یا از روش‌های مختلف دیگری متناسب با گزینه مطلوب خیر محقق می‌شد. همه این کمک ها در قالب پویش شمیم مصطفی (ص) و پایگاه اطلاع‌رسانی این پویش (https://www.mustafaprize.org/khadem) قابل پیگیری است. ابزارهای مختلف تامین مالی را ذیل این پویش تعریف کردیم که افراد از منابع خرد تا کلان بتوانند با جایزه مصطفی (ص) همراه باشند.
این روش‌های مختلف شامل اهدای منابع مالی، نذر علمی، وقف علمی، تقسیط و اهدای مستمر منابع مالی است. از جمله این روش‌ها، ابتکار عمل بانک‌های قرض‌الحسنه است که اعتباری اختصاصی را برای اعطای وام به صورت ویژه؛ بدون کارمزد و بدون نیاز به امتیاز برای افرادی علاقمند به مشارکت در این حرکت علمی‌فرهنگی در نظر گرفته‌اند که در صورت درخواست به صورت مستقیم به بنیاد مصطفی (ص) داده می‌شود و افراد اقساط را به تدریج می‌پردازند یا اینکه فرد به صورت مستقیم مشارکت و ماهانه مبلغی را اهدا می‌کند.
اگر مجموعه حقوقی مایل باشد ماهانه نذر اهدای درصدی از سود پروژه یا درآمدی را می‌تواند داشته باشد. همچنین با مشارکت یکی دیگر از همراهان جایزه مصطفی (ص) که از نهادهای سرمایه‌گذاری است، مسیری طراحی شده که اگر فردی تمایل به اختصاص منابع خود روی پروژه‌های فناوری و صنعتی داشته باشد تا بخشی از سود حاصل از این سرمایه‌گذاری را به جایزه مصطفی(ص) اهدا کند، پروژه‌های ویژه‌ای به او معرفی خواهد شد. در تامین مالی جایزه مصطفی (ص)، این بنیاد محدود به جذب منابع داخل کشور نیست تا آن‌جاکه در یک نمونه، خیرِّی مبلغ یک میلیون و ۵۰۰ هزار دلار به جایزه از خارج از کشور اهدا کرد.
جوایز به صورت عام و در حوزه‌های مختلف از جمله جایزه مصطفی (ص) زمینه‌ساز قرابت فرهنگ‌ها، افکار و جوامع بشری در بلندمدت هستند و باعث می‌شود افراد در عین تفاوت، با نگاه‌هایی مشترک، زمینه‌هایی را در همدلی‌ها به سوی حصول هدفی مطلوب شناسایی کنند. اکنون جامعه کوچکی در بنیاد مصطفی (ص)، در اثر اتصال با شبکه‌ای بزرگ تا بیش از ۶ هزار نفر از تاثیرگذاران علم و فناوری در سطوح ملی و بین‌المللی در بیش از ۵۰ کشور، شکل گرفته است.
تشریح فرایند داوری در جایزه مصطفی (ص)
ایرنا: در مورد روند داوری در جایزه مصطفی(ص) این نقد وجود دارد که چرا از ۱۹ دانشمند برگزیده این جایزه، فقط پنج نفر ایرانی هستند.
عمرانی: یکی از شاخص‌های اعتبار جوایز دقت در انتخاب افراد است و در بسیاری موارد اینکه هر جایزه‌ای در چه زمانی توانسته فرد و دستاورد علمی درستی را کشف و معرفی کند، نسبت به دیگر جوایز برتری می‌یابد. هر جایزه‌ای استانداردهایی برای خود تعریف می‌کند که در انتخاب شایسته و درست برگزیدگان مهم است و برگزارکنندگان نسبت به آن تعهد دارند تا تصویری که در اذهان جوامع علمی و عمومی ایجاد می‌کند، بیانگر نشان شایستگی علم و فناوری باشد.
فرآیند کشف و رصد به همراه داوری در جایزه مصطفی (ص)، بیش از یک سال و نیم به طول می‌انجامد. جایزه مصطفی (ص) در جای‌جای دنیا به دنبال آثاری اثرگذار در حوزه‌های معیشت، امنیت و سلامت مردم می‌گردد. یافتن افرادی که در کنار مجموعه‌ای از فعالیت‌های علمی، یک اثر اثرگذار داشته باشند، دشوارتر است.
پنجمین نسخه یا الگوی کشف و رصد را در آستانه ورود به ششمین دوسالانه جایزه مصطفی (ص)، پشت سر می‌گذاریم. یکی از نتایج این روند شناسایی توسعه اثربخش فناوری mRNA توسط پروفسور اوگور شاهین در دوره چهارم بوده است که پس از گذشت مدتی، با شروع همه‌گیری کرونا توانست همان فناوری را در واکسنی پیشرو به خدمت سلامت جهانیان درآورد.
بعد از مرحله کشف و رصد، مرحله غربالگری اولیه توسط بهترین دانشمندان انجام می‌شود. فهرست‌های طولانی را در هر حوزه به فهرست کوتاه‌تری تبدیل می‌کند. پرونده‌های مختلف در سطوح متعدد برای همه آثار و نامزدها در همه حوزه‌های مختلف بر اساس شاخص‌های علمی، فناوری و تجاری تشکیل و بررسی می‌شود. در نهایت فهرست نهایی کوتاه توسط داوران بین‌المللی و متخصص در یک حوزه تخصصی داوری می‌شود. بعد از این مرحله پرونده‌ها به یک گروه داوری هفت نفره بین‌المللی برای هر اثر و در هر حوزه ارسال می‌شود و پس از جمع‌بندی، نتیجه به شورای سیاستگذاری برای بررسی و اعلام اولویت‌ها تسلیم می‌شود و در نهایت با تصمیم این شورا، اعلام عمومی به صورت رسمی انجام می‌شود.
در این فرآیند بدون توجه به عوامل دیگر مانند جنسیت، ملیت، مذهب و دین در محدوده‌ی جهان اسلام، آثار ارزیابی می‌شوند و فقط به شاخص‌های علمی و عمق اثرگذاری اثر توجه می‌شود. با وجود تلاش‌ها جهت شناسایی آثار اثرگذار، کماکان نیازمند مشارکتی جدی از جامعه علمی و فناوری کشور و کشورهای مختلف هستیم و تقاضا داریم تا مراکز معتبر علمی و فناوری، همچنین شخصیت‌های معتبر علمی نقشی فعال‌تر در معرفی آثاری اثرگذار و شایسته دریافت جایزه فاخر مصطفی (ص) داشته باشند.
ایرنا: راهبردهای بنیاد برای برگزاری دوره ششم چیست؟ در کجا خواهد بود؟
عمرانی: معرفی آثار موثر در حوزه‌های سلامت، فناوری اطلاعات و ارتباطات و همچنین علوم پایه و مهندسی در دو بخش برگزیدگان جایزه مصطفی(ص) و برگزیدگان مقیم کشورهای اسلامی جایزه مصطفی(ص) تا شهریورماه ۱۴۰۳ (https://mustafaprize.org/fa/p/new-prize) توسط نهادها و اشخاص علمی و فناوری جهان اسلام مورد استقبال این بنیاد قرار خواهد گرفت تا پس از مراحل بررسی، ارزیابی و داوری آثار، آیین اعطای این جایزه جهانی مقارن با میلاد حضرت رسول در شهریورماه ۱۴۰۴ برگزار شود.
میزبانی پنجمین دوره جایزه مصطفی (ص) در کنار استان اصفهان، مورد تقاضای استان‌های دیگری نیز بود که با اراده جدی استاندار اصفهان، برگزاری دوره اخیر را در این شهر فرهنگی و تمدنی شاهد بودیم و در دوره آتی نیز در کنار میزبانی شهر تهران، بررسی گزینه‌های دیگر در ایران و دیگر کشورهای جهان هم در دستور کار قرار دارد.
نظر شما