از بین النهرین تا آناتولی؛ اهداف کریدور راه توسعه چیست؟

گذرگاهها با ویژگی شریان سازی برای تجارت منطقه ای و بین المللی محسوب می شوند که از این ظرفیت برخوردارند تا از طریق راه آهن، بزرگراه و خطوط لوله حوزه های جغرافیایی را نزدیک کنند.

یکی از مهمترین طرح های کریدوری جهان شاید «ابتکار کمربند و جاده» (۲۰۱۳)باشد که به گزارش اندیشکده «شورای روابط خارجی» آمریکا، ۱۴۷ کشور- که دو سوم جمعیت جهان و ۴۰ درصد تولید ناخالص داخلی جهان را تشکیل می دهند – این پروژه را امضا کرده یا به انجام آن علاقه نشان داده‌اند.

این ابتکار شامل شبکه‌ای طراحی شده از جاده‌های فراسرزمینی و خطوط راه آهن، لوله‌های نفت و گاز و دیگر طرح های زیرساختی است که از شهر شیان در مرکز چین آغاز و سراسر آسیای میانه را در می‌نوردد و سرانجام به مناطق دوردستی چون مسکو، روتردام و ونیز می‌رسد. دوم، «جاده» آن نیز همان «جاده ابریشم قرن بیست ویکم» ‌است و مسیرهای دریایی از جنوب شرقی آسیا به جنوب آسیا و سپس خاورمیانه و آفریقا را در برمی‌گیرد.

راه گذر شمال به جنوب یکی دیگر ار مسیرهای مهم کریدوری جهان محسوب می شود که از ظرفیت شکل دهی ظرفیت ژئواکونومیکی قدرتمندی را برخوردار است. در سال ۲۰۰۲(۱۳۷۹) ایران، روسیه و هند قراردادی را برای ایجاد کریدور حمل نقل بین المللی شمال جنوب (INSTC) امضا کردند و سپس علاوه بر سه کشور فوق، جمهوری آذربایجان نیز در این مسیرنقش مستقیم دارد و در واقع قرار شد مسیر ریلی از سه کشور ایران، روسیه و جمهوری آذربایجان عبور کند.

با اینحال کشورهای دیگر همچون ترکیه، ارمنستان، قزاقستان، قرقیزستان، بلاروس، تاجیکستان و حتی عمان، سوریه، اوکراین و بلغارستان نیز خواستار همکاری با این گذرگاه مهم شدند. در کل انتهای جنوبی این مسیر به هندوستان و انتهای شمالی آن به روسیه ختم می شود و بخش اعظم مسیر خشکی میانی آن در ایران قرار دارد. از طرف دیگر روسیه به راحتی از طریق مسیرهای ریلی خود، این گذرگاه را به بازارهای اروپایی متصل می کند. این طرح اتصال روسیه و آسیای میانه به هند را هم ممکن می سازد.

سومین کریدوری که اجماع گسترده ای برای ایجاد و ساخت آن وجود دارد، مسیر کریدور اقتصادی جدید (شرق به غرب) که هند (بهارات) را به کشورهای خلیج فارس و سپس اروپا متصل می کند. این کریدور که مورد حمایت گسترده ایالات متحده آمریکا و کشورهای حوزه خلیج فارس است هنوز مراحل اجرایی آن آغاز نشده و ترکیبی از مسیر دریایی، راه آهن و جاده است.

اما در این میان برخی کشورها هستند که خارج از گستره این طرح ها تلاش می کنند تا ابتکاراتی چندجانبه را برای برجسته سازی ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیکی و بهره گیری از ظرفیت های اقتصادی خود مطرح و اجرایی کنند. عراق یکی از همین کشورهایی است که به دلیل ماهیت جغرافیایی خود هنوز نتوانسته در بسیاری از ابتکارات و پروژه های کریدوری مسارکت داشته باشد به همین منظور طرحی را به کمک ترکیه با عنوان «کریدور راه توسعه» را مطرح کرده است.

این پروژه که از بندر فاو عراق تا بندر مرسین ترکیه در دریای مدیترانه احداث می‌شود؛ شامل راه‌آهن، بزرگراه و خطوط لوله است و یک رابط جدید بین “آسیا و اروپا” خواهد بود؛ که با اتصال ریلی و بزرگراهی و کوتاه کردن زمان سفر در تلاش برای رقابت با کانال سوئز به عنوان یک هاب ترانزیتی خواهد بود. این پروژه در سه مرحله، گام اول در سال ۲۰۲۸، دوم در سال ۲۰۳۸ و گام سوم در سال ۲۰۵۰ ساخته و به پایان خواهد رسید.

سرمایه‌گذاری در این پروژه با ۱۰.۵ میلیارد دلار برای زیرساخت‌های ریلی به طول ۱۲۰۰ کیلومتر خرید قطارها و خطوط راه آهن برقی جدید را در دستور کار خواهد داشت. این پروژه که به «جاده ابریشم عراق» نیز مشهور است، یک مسیر جایگزین برای کانال سوئز برای تسهیل تجارت سریعتر و کارآمدتر ایجاد شده و راه آهن و بزرگراهی به طول یک هزار و ۲۰۰ کیلومتر از بندر فاو عراق تا بندر مرسین ترکیه احداث می شود.

از نظر اقتصادی، این پروژه با هدف متنوع سازی اقتصاد عراق و کاهش وابستگی به نفت، ایجاد فرصت‌های شغلی جدید، ابزاری برای توسعه اقتصادی همه جانبه و تبدیل عراق به یک قطب تجاری موثر در منطقه تحلیل می شود. محمد شیاع السودانی نخست وزیر عراق این پروژه را به عنوان ستونی از اقتصاد غیرنفتی پایدار و پیوندی با همسایگان عراق در منطقه، در راستای تلاش‌های یکپارچه‌سازی اقتصادی اعلام کرده که فرصت‌های بسیاری را برای عراق فراهم می‌کند تا نقش خود را در ترانزیت منطقه‌ای و موقعیت ژئوپلیتیکی خود تقویت نموده و به یک مرکز کلیدی جدید برای تجارت آسیا و اروپا تبدیل نماید.

ایجاد و شکل دهی به گذرگاههای منطقه ای و بین المللی از سال ۲۰۱۰ میلادی به شکل جدی از سوی بسیاری از کشورها پیگیری می شود؛ کشورهایی که به دنبال بهره گیری از مزیت های ژئوپلیتیکی خود برای منافع ملی و منافع چند جانبه هستند، از طریق ایجاد و پیوستن به کریدورهای بین المللی تلاش می کنند تا مزیت های ژئواکونومیکی را افزایش دهند. عراق از جمله کشورهایی است که دهه ها بحران و جنگ باعث شده تا مزیت های ژئواکنومیکی به دلیل ماهیت ژئوپلیتیک بحران عملیاتی نشود.

در این قالب، طرح کریدور راه توسعه تلاشی است از سوی این کشور تا ضمن بازسازی زیرساخت های کریدوری، بندری، جاده و راه آهن، این کشور را از محدودیت های ژئوپلیتیکی نیز خارج کند. عراق به دنبال توسعه پروژه بندری فاو، برای ایجاد جایگاه مشابهی در مدیریت ترافیک ترانزیت منطقه ای، اتکای این کشور را به بنادر خلیج‌فارس و ترانزیت زمینی از کشورهای دیگر را کاهش خواهد داد. بنابراین از بعد منطقه‌ای نیز پروژه راه توسعه به تقویت نقش ژئواکونومیکی عراق به عنوان نقطه اتصال بین خلیج فارس، آسیا و اروپا کمک خواهد کرد.