سنت‌های ویژه یزدی‌ها در ماه رمضان؛ از کلوخ‌‎‌اندازان تا شیرینی "قل‌هوالله"

به گزارش ایرنا، وجود بیش از ۴۳۰ حسینیه فقط در شهر یزد و بیش از یکهزار حسینیه در سراسر استان نشان می‌دهد که تا چه حد حفظ آداب و رسوم دینی برای یزدی‌ها مهم‌است و از سوی دیگر در گوشه‌ و کنار استان عبادتگاه‌های مختلف زرتشتیان و کنیسه‌های یهودیان نیز یافت می‌شود.

امسال که در آستانه بهار طبیعت، عطر خوش بندگی و عبادت و بهار قرآن در فضا گسترده شده است و در حالیکه مردم متدین یزد در تدارک برپایی جشن عید طبیعت هستند سفره پربرکت رمضان گسترده شده است و شور و اشتیاق مهمانی خدا و نشستن بر خوان الهی توفیقی دوچندان را نصیب روزگار خوش بهاری و مهمانان ماه خدا کرده است تا همگام با طراوات طبیعت، طراوتی معنوی نیز دل های غبار گرفته را جلا و روشنی بخشد.

استان یزد سرزمینی با قدمت چند هزار ساله و آیین های کهن است و مردم آن ماه ضیافت الهی را همچون دیگر ایام سال با آیین و سنن خاص این منطقه برگزار می کنند و تداخل بهار قرآن را با بهار طبیعت استان بزم و شادی را در این استان مهد عبادت و آئین ها بیش از پیش کرده است.

ماه پر خیر و برکت رمضان در شهرهای مختلف ایران آداب و رسوم خود را دارد. مردم بومی هر شهر بسته به فرهنگی که دارند، آیین و مراسمات آن را به جا می‌آورند که به برخی از این سنن ریشه در فرهنگ و تاریخ و تمدن این منطقه دارد.

هلال ماه نو

مردم یزد برای رؤیت هلال اول ماه رمضان، غروب روز آخر ماه شعبان به بالای پشت بام و مناره های مساجد می روند و با نگاه به آسمان، ماه را جست و جو می کنند و در صورت مشاهده آن، اعمال مخصوص این ماه را به جا می آورند.

اگر بدلیل ابری بودن آسمان، رؤیت هلال اول ماه ممکن نباشد یزدی ها مجبور می شوند به اصطلاح قاصد در کنند یعنی افرادی را به آبادی ها و شهرهای نزدیک بفرستند که افق شان با شهر آنها یکی است؛ اگر قاصد جواب نداد و تا سحرگاهان، امکان دیدن ماه میسر نشد، مردم سحری را خورده و روزه می گیرند تا در صورت آغاز ماه رمضان از تکالیف دینی خود غافل نمانده باشند.

یزدی ها به محض رؤیت ماه، چشم هایشان را می بندند و صلوات می فرستند تا از برکت ماه نو، حاجاتشان برآورده شود.

ستارگان اذان گو / چراغ ملاکاظم
مردم این دیار به برکت سرزمین کویریشان، همیشه امکان تماشای ستاره ها و جهت یابی با استفاده از ستاره ها را داشته اند؛ در گذشته، در ماه رمضان همین ستاره های روشن و نورانی، نقش موذن را برای یزدی ها ایفا می کردند و به طور مثال حرکت ستاره پرویز، نشانه هنگامه سحر بوده است.

استان یزد سرزمینی با قدمت چند هزار ساله و آیین های کهن است و مردم آن ماه ضیافت الهی را همچون دیگر ایام سال با آیین و سنن خاص این منطقه برگزار می کننددر سالهایی که مردم از ستاره بینی فاصله گرفتند اما هنوز وسایل ارتباط جمعی آنقدر گسترده نبوده تا کفاف جمعیت را بدهد، خادمان مساجد یکی، ۲ ساعت به سحر مانده چراغهایی را روشن می کردند و در نقاط مرتفع شهر و گلدسته مسجدها می گذاشتند تا مردم با دیدن نور چراغ به نزدیک شدن سحر پی ببرند و وقت اذان، چراغها را خاموش می کردند تا مردم بدانند باید سفره سحری را ببندند و نماز صبح را به جا آورند.

یکی از مشهورترین چراغها، ˈچراغ ملاکاظمˈ خادم مسجد جامع کبیر یزد بود؛ او هر شب چراغی را روشن و در یکی از گلدسته های مسجد می گذاشت و هنگام اذان صبح آن را خاموش می کرد یا اینکه در شهر نقاره می زدند و وقت سحر را اعلام می کردند.

امروزه نیز که تمام امکانات مهیاست، مردم با استفاده از تلفن همدیگر را با فرا رسیدن سحر بیدار می کنند.

در قدیم مردم برای تشخیص غروب آفتاب به دیوار کاهگلی نگاه می کردند و عقیده داشتند هر وقت کاه های داخل کاهگل دیوار دیده نشد موقع اذان مغرب فرا رسیده است.

نماز جماعت مغرب و عشا مانند سایر نمازهای یومیه در تمام مساجد برگزار می شود و چون مردم بر این باورند که افطاری دادن و سیر کردن روزه داران از ثواب بسیاری برخوردار است بر این امر همت گمارده و در بیشتر مساجد یزد افطاری می دهند.

بیدار شدن سحر

در زمان قدیم به دلیل نبود ساعت و سایر ابزار و وسایل هشدار دهنده و سنجش زمان که بتوانند در وقت معین و مقرر بیدار یا وقت را از روی آنها تعیین کنند از روش ها و ابزار طبیعی بهره گرفته می شد و در زمان مورد نظر یا در وقت سحر بیدار می شدند به طور مثال یک یا چند نفر از اهالی محل سحرها بیدار می شدند و با صدا زدن و زدن در منازل، دیگران را بیدار می کردند، امروزه مردم با استفاده از تلفن همدیگر را برای سحر بیدار می کنند.

طبل و دهل نوازی

صدای خواندن خروس بهترین و رایج ترین وسیله برای بیدار کردن مردم در وقت سحر بود زیرا مردم به تجربه دریافته بودند که خروس ها در طول شبانه روز در سه نوبت معین بانگ سر می دهند.

زندگی سنتی و غلبه فرهنگ دامداری و کشاورزی در بیشتر مناطق موجب می شد که عامه مردم در منازل خود تعدادی مرغ و خروس نگهداری کنند و حتی کسانی که در طول سال(غیر از ماه رمضان) به هر دلیل مرغ و خروس نداشتند، مخصوص این ماه خروسی خریداری و برای بیدار شدن هنگام سحر در نزدیکترین محل خواب خود از آنها نگهداری می کردند، خروس خوان اول نیمه شب یعنی ساعت ۲۴ را خبر می داد، خروس خوان دوم سحر و خروس خوان سوم وقت نماز صبح و دمیدن صبح صادق را بانگ می زد.

برخی از مردان که دعا خوان سحر و اذان گوی صبح بودند از روی ستاره ها و قرار گرفتن آنها در آسمان به اوقات مورد نظر پی می بردند و با صدای خود همسایگان دیگر را بیدار می کردند و به این ترتیب همه شهر از آغاز سحر و پایان آن مطلع می شدند.

کلوخ اندازان

رسم کلوخ اندازی یا « کلوخ اندازون» شبیه خانه تکانی مردم در روزهای پایانی هر سال است به نحوی که مردم چند روز قبل از ماه رمضان به نظافت و پاکسازی خانه ها و مساجد می پردازند و با برگزاری این آیین شاد به استقبال ماه رمضان می روند.

در این آیین دیرینه ، خانواده ها در آخرین روز ماه شعبان در کنار یکدیگر جمع می شدند یا دسته جمعی به دل طبیعت می زنند و آن روز را به شادی و خوشی می گذرانند و از انواع خوراکی ها بهره مند می شوند و به دیگران نیز تعارف می کنند.

یکی از خوراکی هایی که روز کلوخ اندازان طرفدار زیادی دارد، خوراک موسوم به « شولی» است که نوعی آش محلی یزد است که انواع مختلفی دارد، اقلیم یزد ۲ فصل گرم و خشک و سرد و خشک دارد، مردمان این دیار عمدتا شولی را در روزهای سرد سال خصوصا زمستان ها می خورند.

از دیگر خوراکی های روز کلوخ اندازان، آش رشته یا آش خمیر، آش کشک، حلوای برنج، شله زرد و فالوده یزدی است،در گذشته های دور، مردم یزد در پایان روز به یکدیگر کلوخ های کوچک پرتاب می کردند و می خندیدند و از این روست که به این روز، روز کلوخ اندازی یا کلوخ اندازان می گویند.

روزه چند کُتو

بیدار شدن در وقت سحر، سحری خوردن و آمادگی برای روزه گرفتن علاوه بر ثواب و اجر معنوی به لحاظ تفاوتی که با ۱۱ ماه دیگر سال دارد نوعی تنوع و تفریح برای بچه ها و نابالغان بوده است به دلیل اینکه اول شب به طور معمول خانواده ها از بیدار شدن سحر و سحری خوردن صحبت می کنند، شور و شوق فراوانی در کودکان برای بیدار شدن ایجاد و از والدین خود می خواهند که آنها را نیز فراموش نکرده و سحرگاهان بیدار کنند.

کودکان ضمن اینکه روزه های کوتاه تری می گرفتند، با بیدار شدن هنگام سحر با فرهنگ معنوی سحر و روزه و ماه رمضان آشنا می شدند، البته برای کاستن از فشار گرسنگی و تشنگی طول روز بر حسب توان فرزند نابالغ چند نوبت به آنها آب و غذا خورانده و دوباره روزه آنها را پیوند می زنند که به چنین روزه ای« روزه پیوندی » یا دوکُتُوˈ معادل روزه کله گنجشکی گفته می شود.

روضه قنبر

خواندن روضه قنبر از دیگر رسوم مردم یزد در ماه مبارک رمضان است که معمولاً از شب نوزدهم تا شب بیست و هفتم برگزار می شود، این روضه بیشتر مخصوص زنان است که با نذری دادن و طلب حاجت در این چند روز در خانه ها برگزار می شود و یادآوری ضربت خوردن مولای متقیان حضرت علی(ع) است.

قنبر از غلامان حضرت علی(ع) بود و فردی در این مراسم با حالاتی شبیه درویشان با لباس سفیدی بر تن و کلاه سفید کشکولی بر سر، که نماد دوستی حضرت علی(ع) است مراسم روضه را اجرا می کند.

در مراسم روضه قنبر، ۲ شخصیت دیگر نیز حضور دارند که یکی نقش حضرت زینب (س) را با لباس بلند و مشکی و شخصیت دیگر نقش ام‌کلثوم(س) را بازی می کند و بین حاضران در گروه، صحبت هایی در قالب شعر رد و بدل و اشعار حزن آلود خوانده می شود؛ هم اکنون این مراسم کم و بیش در یزد برگزار می شود و برای طلب حاجت و رفع گرفتاری ها توسط زنان برگزار می شود.

ختم قرآن کریم

از رسم های پسندیده یزدی ها همانند دیگر مناطق ایران که هنوز هم نه تنها در شهر یزد بلکه در تمام شهرستان ها استان برگزار می شود ختم قرآن در ماه مبارک رمضان است.

زنان یزدی در ماه رمضان دوره های قرآن خوانی دارند و هر روز یک جزء از قرآن را با هم قرائت می کنند، آنها معتقدند در پایان ماه در نوبت خواندن سوره توحید به هر کس که برسد در کار او گشایش ایجاد می شود و زندگی اش در طول سال توأم با خیر و برکت خواهد بود.

از روز اول ماه رمضان زنان در خانه یکی از آشنایان مسلط به قرائت قرآن معروف به مُلّا گردهم می آمدند و هر روز یک جزء قرآن را تلاوت می کردند و تا پایان ماه مبارک، ۳۰ جزء قرآن تلاوت می شد که هم اکنون بخاطر کرونا برگزار نمی‌شود. این مراسم در سال های اخیر در امامزاده ها و مساجد هم به صورت عمومی و با استقبال پرشور جوانان و نوجوانان برگزار می شود.

کیسه دوزی و پیراهن مراد

کیسه دوزی و پیراهن مراد هم یکی دیگر از آداب و رسم سنتی مردم یزد است که در ماه رمضان برگزار می شود، در این رسم که ریشه در آیین نیاکان دارد و از تبار آریایی ها به ارث رسیده، شب ۲۴ ماه رمضان در میان نماز ظهر و عصر پارچه ای را به نیت شفا برای بیمار تهیه می کنند و آن را برش می دهند تا کار دوخت روی آن انجام شود.

در یزد، بیشتر زنان برای دوختن پیراهن مراد به مسجد امیر چخماق می روند، در این مسجد سنگ مرمری است مشهور به سنگ مراد که روی آن کتیبه ای حک و بر دیوار محراب نصب شده است؛ گفته می شود دوختن پیراهن مراد در مقابل این سنگ، باعث می شود که حاجت، زودتر برآورده شود.

برگزاری مراسم حنابندان در شب بیست و هفتم

در شب بیست و هفتم ماه رمضان که شب قصاص ابن ملجم است، آیین های متعدد و جالبی در یزد برگزار می شده است، مردم در شب بیست و هفتم ماه رمضان به جشن و سرور می پردازند و این روز را مبارک می دانند و اگر مراسم خواستگاری، بله برون، عقد و عروسی دارند در این شب برگزار می کنند و همچنین تازه دامادها در این شب به نوعروسان خود هدیه می دهند که به هدیه بیست و هفتمی معروف است.

در این شب، مردان خضاب و زنان حنا می بندند و لباس نو به تن می کنند و به منزل فامیل و اقوام می روند و بعد از افطار نیز غذاهای یزدی مانند شولی یا کله پاچه می خورند.

آیین دوست دوست

دوست علی یا دوست دوست یکی از معروفترین آیین های یزد و یادگاری از نیاکان این دیار است، در این رسم، گروهی به نام قاشق زن یا « کمچلی زن» که اغلب جوانان و نوجوانان بودند به در هفت خانه می رفتند و اشعار: «دوست دوست دوست علی امام اول علی، میدی یا برم؟» می خواندند و صاحبخانه مقداری مواد خوراکی به آنها می داد که گروه آن را بین خود تقسیم می کردند و اگر فردی مریض بود به او می دادند.

صدای خواندن خروس بهترین و رایج ترین وسیله برای بیدار کردن مردم در وقت سحر بود زیرا مردم به تجربه دریافته بودند که خروس ها در طول شبانه روز در سه نوبت معین بانگ سر می دهندمردم از این بچه ها استقبال می کردند و با روی گشاده و سعه صدر از خوراکی هایی که قبلا برای همین شب تهیه کرده بودند، به آنها می دادند، عده ای از مردم اعتقاد دارند این کار باعث برآوردن حاجات و همدردی با یتیمان کوفه و همدلی با مولا علی (ع) است.

نان بیست و هفتمی یا نان مراد

در مناطقی از جمله در روستای بنادک سادات از توابع شهرستان مهریز، نان مخصوصی که به «نان بیست و هفتمی» مشهور است، پخت می شود کودکان برای گرفتن آن نان، دسته جمعی به خانه ها مراجعه و اشعاری را خوانده و نان را طلب می کنند.

مردم برای تهیه نان مراد، آرد را از هفت نفر که اسم فاطمه دارند، گرفته و به سراغ مغازه ای که رو به قبله بود و صاحبش فرد خوب و مومنی محسوب می شد، می رفتند و پولی می گرفتند.

با این پول آرد خریده و نان را می پختند و به برش های کوچکی تقسیم کرده و به مردم می دادند و معتقد بودند اگر فردی که باید به سربازی برود این نان را بخورد از خدمت سربازی معاف می شود و یا اگر در زندان است آزاد می شود.

آیین شب های قدر

مردم یزد عقیده دارند در شب های قدر، ساعت به دنیا آمدن هر نوزاد و از دنیا رفتن هر شخص، از طرف ملک مقرب خداوند معین می شود به همین دلیل در این شب ها از خداوند طلب طول عمر و داشتن فرزند می کنند، آنها همچنین معتقدند اگر کسی که بعد از ماه رمضان بمیرد، آمرزیده و عبادتش به درگاه خدا مقبول شده است.

همچنین در شب های احیا، دعای جوشن کبیر خوانده می شود و زمانی که به جمله « الغوث، الغوث، خلصنا من النار یا رب » رسیدند، بر ریسمانی که قبلاً آماده شده است، می دمند و آن را گره می زنند و بدین ترتیب صد گره به ریسمان زده می شود و اعتقاد دارند که هرگاه در زمان مرگ این ریسمان را بر گردن اندازند یا دور کفن خود ببندند از آتش جهنم در امان خواهند بود.

همچنین برای شفای بیماران، با خواندن همان جمله و دمیدن آن به شیرینی و خوراندن آن به بیمار، طلب بهبود و شفای مریض را مسألت می کنند.

در روز شهادت حضرت علی(ع) نیز در حسینیه امام (ره) تفت (شاه ولی)، مراسم نخل گردانی برگزار می شود.

تهیه آجیل مشکل گشا

این رسم در شب های ماه رمضان به خصوص شب های احیا و قدر اجرا می شود و کسانی که حاجت دارند آجیل تهیه می کنند، برای این کار، فرد حاجت دار ماهانه مبلغی را کنار می گذارد و پول را به زن مومنی می دهد تا آجیل را از هفت مغز( بادام، گردو و ...)، بخرد و در مراسم خاصی بین ۲ نماز در میان نمازگزاران تقسیم کند.

نخل برداری

نخل در زبان فارسی به معنای تابوت است و به عنوان نمادی از تابوت حضرت سید الشهدا (ع) شناخته می شود که از چوب ساخته شده و به شکل برگ درخت است، این نخل ها با احترام خاصی در برخی نقاط شهر گردانده می شود و مردم ملبس به رخت مشکی با بر سر و سینه زدن در رثای اهل بیت (ع) عزاداری می کنند.

این آیین بیشتر در ایام ماه محرم و روزهای تاسوعا و عاشورا با شکوه خاصی در شهرهای یزد، تفت، اشکذر، اردکان و بافق برگزار می شود با این حال یزدی ها در روز شهادت حضرت علی(ع) و مصادف با ماه رمضان نیز هیأت های عزاداری راه می اندازند و آئین نخل برداری را اجرا می کنند.

مراسم عیدفطر

نظافت منازل، خرید لباس نو، تهیه شیرینی و میوه های تازه فصل و برنامه ریزی برای دید و بازدید در این روز از مقدمات برای حلول عید سعید فطر و بزرگداشت آن در بین مردمان مومن دارالعباده یزد است.

با اعلام روز اول ماه شوال و فرارسیدن عید سعید فطر، مردم پس از عمل مستحبی غسل و پوشیدن لباس نظیف و معطر در سطح محله ها و مناطق مختلف تکبیرگویان راهی مصلی اقامه نماز عبادی سیاسی و شکوهمند این روز مبارک می شوند.

مردم با ورود به مصلی نماز عید فطر ضمن مصافحه و تبریک این عید بزرگ به هم برای اقامه نماز آماده می شوند، رسم این است که قبل از اقامه نماز عید، مکبر و مجری این مراسم چندین مرتبه ذکرهای وارد شده این روز را بلند قرائت و نمازگران نیز با او تکرار می کنند.

مهمترین این ذکرها گفتن الله اکبر، لااله الاالله، صلوات بر محمد و آل محمد (ص) و خواندن دعای سلامت امام زمان(عج) است، از قدیم الایام رسم بر این بوده است که کسانی که نذر و نیازی دارند با تهیه شیرینی، آن را در محل برگزاری نماز عید فطر و قبل از اقامه نماز بین مردم توزیع می کردند، پخت آش معروف به حضرت ابوالفضل العباس(ع) و توزیع آن در صبحگاه عید بین مردم از دیگر آداب و رسوم قدیمی این روز در بین یزدی هاست.

در اکثر مناطق استان یزد بر اساس یک سنت دینی و ارزشی، مردم بلافاصله پس از اتمام نماز عید سعید فطر و قبل از رفتن به منازل خود، بر سر قبور مطهر شهیدان رفته و با به همراه بردن خیرات از قبیل خرما، شیرینی و گل یاد شهدا و گذشتگان خود را گرامی می دارند.

دید و بازدید بزرگترها و ریش سفیدان خانواده و تبریک عید فطر به آنها ، برگزاری جشن های مولودی خوانی و مدیحه سرایی همراه با دعوت اقوام و بزرگان فامیل از دیگر آداب حسنه این عید بزرگ اسلامی است که در بین یزدی ها رایج است.

در بین زنان یزدی نیز رسم است که در روز عید سعید فطر به صورت دسته جمعی به خانه فردی که جلسات ختم قرآن مجید در طول ماه رمضان در منزل او برگزار شده، می روند و با دادن هدیه و شیرینی از او تقدیر می کنند.

در برخی از مناطق استان نیز زنانی که در محافل ختم قرآن مجید ماه رمضان سوره اخلاص به نامشان ختم شده است در روز عید فطر از دیگر زنان محل دعوت کرده و با شیرینی از آنها پذیرایی می کنند که به شیرینی " قل‌ هوالله" معروف است.