پیامبر اکرم (ص) در بیست و هفتمین روز از ماه مبارک رمضان اینگونه دعا کردند: اَللّهُمَّ ارْزُقْنِی فِیهِ فَضْلَ لَیلَةِ الْقَدْرِ وَ صَیرْ أُمُورِی فِیهِ مِنَ الْعُسْرِ إِلَی الْیسْرِ وَ اقْبَلْ مَعَاذِیرِی وَ حُطَّ عَنِّی الذَّنْبَ وَ الْوِزْرَ یا رَءُوفا بِعِبَادِهِ الصَّالِحِینَ. خدایا فضیلت درک شب قدر را در این ماه روزی‌ام ساز و کارهایم را از سختی به آسانی برگردان، و پوزش‌هایم را بپذیر و گناه و بار گِران را از گُرده‌ام بردار، ای مهربان به بندگان صالح.
درخواست پذیرفتن پوزش از درگاه الهی یکی از دعاهای بیست و هفتمین روز ماه رمضان است؛ چنین درخواستی را معمولا در روزهای دیگر با عناوینی مشابه داریم. مثلا در روز بیست و سوم می گوییم خدایا از گناهان شست و شویم ده؛ در روز بیست و ششم می گوییم گناهم را بیامرز؛ در روز چهاردهم از خدا می خواهیم تا به خاطر لغزش هایمان ما را سرزنش نکند و از خطاها و افتادن در گناهان دور بدارد و در روز هفتم هم می خواهیم که ما را از گناهان و لغزش ها دور بدارد.
به عبارتی می توان گفت همه این درخواست ها برای دوری جستن از گناه است که رسول خدا(ص) در آخرین جمعه ماه شعبان و قبل از ورود به ضیافت الهی در خطبه شعبانیه فرمود: از گناهان خود به سوی خدا توبه کنید و دست های خود را در هنگام نماز به دعا بلند کنید که آن زمان بهترین ساعت هاست. چون خدا در این ساعت ها با رحمت به سوی بندگانش نظر می کند و هرگاه با او مناجات کنید، جواب می دهد.
توبه در اصطلاح به معنای بازگشت انسان گناهکار به سوی خدا همراه با استغفار و پشیمانی از گناه و خطا و تصمیم بر عدم ارتکاب مجدّد آن است و توبه‌ای که این شرایط را داشته باشد، مورد قبول درگاه الهی است. حقیقت توبه و استغفار چیزی جز پشیمانی از گناه گذشته و تصمیم بر ترک آن در آینده نیست و اگر این حالت برای کسی پیش آمد، بداند که توبه واقعی کرده و به درگاه الهی پذیرفته شده است. یکی از امیدبخش ترین آیات در این زمینه آیه ای است که حضرت علی (ع) از آن به عنوان گسترده ترین آیه قرآن یاد کردند. خدا در آیه ۵۳ سوره زمر همه بندگان را مخاطب قرار داده و می فرماید: بگو ای بندگان من که بر خود اسراف و ستم کرده‌اید! از رحمت خداوند ناامید نشوید که خدا همه گناهان را می‌آمرزد. زیرا او بسیار آمرزنده و مهربان است.
در واقع خدا راه بازگشت و اصلاح را به سوی انسان باز گذاشته تا اگر بتواند مسیر رسیدن به سعادت خود را اصلاح کند. به همین دلیل طبق آموزه های دینی سفارش های بسیاری برای توبه و ترک گناه شده و از طرف دیگر ناامیدی از رحمت خدا یکی از گناهان بزرگ شمرده شده و در آیه ۸۷ سوره یوسف تاکید شده است که فقط کافران از رحمت الهی ناامید می شوند.
توبه حقیقی نه تنها عذاب اخروی را رفع می‌کند، بلکه گناهکار توبه کننده را محبوب خدا می‌سازد. چون در آیه ۲۲۲ سوره بقره می خوانیم که خدا توبه کنندگان را دوست دارد. پیامبر اکرم(ص) هم فرمود کسی که توبه می کند و به سوی خدا بازمی گردد، مثل کسی است که گناه نکرده باشد.
مرحوم ملامهدی نراقی در کتاب جامع السعادات در مورد وجوب توبه می گوید: توبه از همه گناهان واجب است به اجماع و نقل (قرآن و حدیث) و عقل. اما اجماع، شکی در فراهم بودن آن نیست و اما نقل مانند قول خدای تعالی «وَتُوبُوا إِلَی اللَّهِ جَمِیعًا أَیهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّکمْ تُفْلِحُونَ؛ ای مؤمنان همگی توبه به خدا ببرید (به سوی خدا بازگشت کنید) شاید رستگار شوید.» » (سوره نور، آیه ۳۱) و نیز «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَی اللَّهِ تَوْبَةً نَصُوحًا عَسَیٰ رَبُّکمْ أَنْ یکفِّرَ عَنْکمْ سَیئَاتِکمْ؛ «ای کسانی که ایمان آورده‌اید به سوی خدا توبه کنید توبه‌ای صادقانه و صمیمانه شاید پروردگارتان بدیها (گناهان)تان را بپوشاند». (سوره تحریم، آیه ۸)
چگونه توبه کنیم؟
نراقی، گناهان را به سه دسته تقسیم کرد و نوشت: گناهان از حیث تعلق توبه به آنها و چگونگی خروج از آنها به سه گونه تقسیم می‌شوند؛ یکی ترک طاعات واجب از نماز و روزه و زکات و خمس و کفّاره و غیر این‌ها که راه توبه از این‌ها این است که در به جا آوردن و قضای آنها به قدر امکان بکوشد. دیگری محرماتی که بین بنده و خداست، یعنی افعال ناروائی که در شرع منع شده و این‌ها حقوق اللّه است. مانند شرابخواری و دروغگویی که راه توبه از این‌ها پشیمانی بر آنها و عزم بر ترک آنها در آینده است.
سومین دسته از گناهان به گفته نراقی گناهانی است که بین گناهکار و بندگان وجود دارد و از آنها به حق الناس تعبیر می کند؛ گناهانی که کار در آنها دشوارتر و مشکلتر است و آن یا در مال است یا در جان یا در آبرو یا در اهل و فرزندان یا در دین. آنگاه نراقی درباره هر یک از این گناهان راهکاری به شرح زیر ارائه می دهد:
آنچه در مال است: بر او واجب است که آن را در صورت امکان به صاحبش برگرداند و اگر به سبب تنگدستی نمی‌تواند آن را ادا کند، از وی حلالیت خواهد و اگر او را حلال نکند یا دسترسی به وی نباشد یا در گذشته است و وارثی نیز ندارد، اگر می‌تواند از طرف او صدقه بدهد و گرنه باید به درگاه خدا تضرع و زاری کند که در قیامت وی را از او راضی گرداند و برای وی کارهای نیک بجا آورد و آمرزش بخواهد تا در قیامت عوض آن حق باشد. زیرا هر که بر دیگری حقی داشته باشد، لا بد در قیامت عوض حق خود می‌گیرد یا از طاعات او یا بدین وسیله که آن دیگری بعضی از گناهان وی را تحمّل نماید.
آنچه در جان است: اگر از راه خطا بر او جنایتی کرده باشد، مثل اینکه او را کشته باشد، واجب است که دیه او را بدهد و اگر عمدی باشد واجب است که تمکین کند تا صاحب حق یا اولیای او قصاص نمایند یا او را حلال کنند و اگر به این‌ها دسترسی نباشد، باید هر چه بیشتر در آزادی بردگان بکوشد، زیرا این نوعی احیاء و ایجاد است که بیش از آن در قدرت انسان نیست و در مقابل کشتن و میراندن است و بر اوست که به وسیله تضرّع و زاری به سوی خدا بازگشت کند تا روز قیامت صاحب حق را از او راضی گرداند.
آنچه در آبرو است: به اینکه او را دشنام و فحش داده یا تهمت و بهتان زده یا غیبت کرده باشد، حقّ او این است که در نزد هر شخصی که این‌ها را گفته باشد به کذب خود اعتراف کند و اگر ممکن باشد از صاحب حق، حلالیت حاصل نماید و این در صورتی است که از تهدید و افزایش خشم او و فتنه انگیزی از اظهار آن بیمی نداشته باشد و اگر چنین ترسی داشته باشد، باید برایش بسیار طلب آمرزش کند و از خدا به زاری بخواهد که وی را روز قیامت از او راضی گرداند.
آنچه درباره خانواده است: به اینکه به مسلمانی در مورد اهل و فرزندش خیانت کرده باشد، که راهی برای حلالیت جستن نیست. زیرا اظهار آن موجب بروز دشمنی و فتنه است و اگر کسی مرتکب آن شده باشد، چاره ندارد مگر اینکه به درگاه خدای متعال بسیار تضرّع و ناله و زاری کند و بر طاعات و خیرات بسیار برای کسی که به او خیانت کرده مواظبت نماید. اگر وی زنده باشد علاوه بر این‌ها به او احسان و انعام و بذل اموال کند و با خدمت و بر آوردن حاجات وی به او اکرام نماید و در مهمّات و مقاصدش بکوشد و نسبت به وی لطف و مهربانی کند و از مهرورزی و دلجویی چیزی فرو نگذارد.
آنچه در مورد دین است: به اینکه مسلمانی را به کفر یا گمراهی یا بدعت نسبت دهد، باید خود را در نزد کسی که چنین چیزی گفته، تکذیب کند و از صاحب حق در صورت امکان حلالیت بخواهد و اگر در دسترس نیست، برایش طلب آمرزش نماید و در پیشگاه خدا بسیار ناله و زاری کند که وی را در قیامت از او خشنود سازد.
پوزش خواهی صادقانه در کلام سیدالساجدین(ع)
امام سجاد(ع) در دعای چهل و پنجم صحیفه سجادیه هنگام وداع با ماه مبارک رمضان اینگونه دعا کردند: «خدایا! با اقرار و اعتراف به بدی و بدرفتاری خود می گوییم که ستایش مخصوص توست و راستی دل های پشیمان و زبان هایمان معترف است. پس به ازای کوتاهی های ما، پاداشی به ما کرامت فرما که فضل و عنایت تو را دریابیم و انواع اعمال را که به آن آزمندیم، ذخیره آخرت خود کنیم.»
آیت الله حسن ممدوحی کرمانشاهی که در ایام کرونا داغش بر دل شاگردانش نشست، در کتاب چهارجلدی شهود و شناخت که به ترجمه و شرح صحیفه سجادیه اختصاص دارد، در این زمینه نوشت: پوزش خواهی راستین از ویژگی بندگی است و صدق به درگاه خدا عبارت از هماهنگی زبان و قلب است؛ یعنی زبان سر، ترجمان زبان قلب باشد و هیچ گونه دوگانگی در میان این دو احساس نشود.
وی افزود: بر این اساس، صدق و پوزش خواهی صادقانه آن است که هر چه را که انسان می گوید، اول حقیقت آن را در دل بیابد و آنگاه بر زبان جاری کند؛ به گونه ای که ظاهر با باطن مطابق باشد و این یکی از شرایط بندگی است؛ چنان که یکی از شرایط اجابت دعا، طلب و درخواست واقعی است اما آنگاه که فقط زبان می خواهد ولی دل باور ندارد، مثلا هدایت و رشد را از خدا درخواست کند ولی در مرحله عمل بر خلاف دعای خود عمل کند، هرگز دعای او رنگ اجابت نخواهد دید. از این رو امام فرمود «خدایا! چنان کن که آنچه را که دلم می گوید، زبانم نیز آن را بازگو کند.
این استاد اخلاق اضافه کرد: نکته دیگر در کلام امام سجاد (ع) این است که از خدا می خواهد نقص و کاستی انسان را برطرف کند و سپس توفیقی عنایت کند که نقصان ها جبران گردد. توضیح آن که تا انسان احساس کمبود نکند، هرگز درصدد جبران برنمی آید و تا آدمی احساس درد نکند، به پزشک مراجعه نخواهد کرد. به همین دلیل گفته اند یکی از نعمت های بزرگ الهی که خود موجب بقای انسان است، احساس درد می باشد و گرنه هرگز انسان به معالجه و پرهیز نمی پرداخت و در نتیجه به سرعت پایداری را از دست داده و نابود می شد. حقیقت امر درباره کاستی های اخلاقی و کمالات نیز چنین است که تا انسان آنها را احساس نکند، درصدد درمان برنمی آید و از این جهت علم بر تزکیه مقدم است.
نظر شما