نخستین کاوش محققان ایرانی در عمق ۲ هزار متری دریای عمان/تاسیس مرکز رشد دریایی

به گزارش خبرنگار گروه علم و آموزش ایرنا، رییس، معاون پژوهشی و یکی از اعضای هیات‌علمی پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی همزمان با روز ملی خلیج فارس (۱۰ اردیبهشت) و آیین‌های گرامیداشت این پهنه دریایی و تاریخی نشستی با خبرنگاران برگزار کرده و توضیحاتی در مورد اقدامات و دستاوردهای پژوهشگاه طی دو سال گذشته ارائه کرد.

نمونه برداری از عمق بیش از ۲ هزار متری دریای عمان و مغزه‌گیری از این عمق برای اولین بار توسط محققان پژوهشگاه اقیانوس شناسی با استفاده از کاوشگر بومی خلیج فارس، تهیه اطلس جامع دریای عمان و خلیج فارس و برگزاری کارگاه‌های آموزشی در این روز از مهم‌ترین اقدامات این پژوهشگاه بود.

البته موضوع توافق‌نامه راپ‌می (ROPME/Regional Organization For The Protection of The Marine Environment) توافق‌نامه‌ای بین ایران و کشورهای حاشیه خلیج‌فارس در اردیبهشت ۱۹۷۳ و عمل به آن و تحقیقات در خلیج فارس بر این مبنا نیز از موضوعاتی بود که در این نشست مطرح شد و رییس و اعضای هیات‌علمی پژوهشگاه ضمن توضیح در این مورد بیان کردند که با وجود کاوشگر خلیج فارس به عنوان شناور مهم تحقیقاتی و محققان برجسته این حوزه داده‌های مطالعاتی و راهبردی مهم اکنون توسط ایران به دست می‌آید و تا حد ممکن در اختیار محققان دیگر کشورها هم قرار می‌گیرد.

توجه به تنوع زیستی خلیج فارس و دریای عمان برای توسعه اقتصاد دریامحور و ضرورت همکاری همه نهادها و ارائه خدمات تحقیقاتی به نهادهای مختلف مانند نیروی دریایی ارتش و سپاه نیز از برنامه‌های سال گذشته پژوهشگاه عنوان شد.

مرتضی توکلی در این نشست با اشاره به نزدیکی ایران با اقیانوس هند و رابطه دیرینه تمدنی با کشورهای حاشیه اقیانوس هند اظهار داشت: پژوهشگاه چهار ایستگاه تحقیقاتی در شهرهای چابهار، نوشهر، بوشهر و بندرعباس دارد و حوزه پژوهش اقیانوس‌شناسی به شکل انحصاری در اختیار پژوهشگاه است.

وی با اشاره به وظایف ذاتی پژوهشگاه نیز اظهار داشت: محققان پژوهشگاه در ایام نوروز با استفاده از کاوشگر خلیج فارس نقشه‌برداری در عمق ۲ هزار و ۵۰۰ تا ۳ هزار متر را برای اولین بار در کشور انجام دادند و بعد از آن از عمق ۲ هزار و ۱۲۳ متر نمونه‌برداری کردند. عمق خلیج فارس زیاد نیست ولی برداشت در عمق ۲ هزار و ۱۲۳ متر کار سخت و منحصربه‌فردی است که در انحصار چند کشور دریایی در جهان است که سابقه مطالعات دریایی و دریانوردی دارند و ایران با این کار به باشگاه کشورهای دارای توانایی اکتشاف در اعماق دریا پیوسته است.

استاد دانشگاه تربیت مدرس در ادامه با اشاره به اهمیت این اقدام افزود: دنیای زیر آب دنیای ناشناخته‌ای است و با توجه به فشار و شرایط آب وقتی آن را کشف می‌کنیم، ظرفیت‌های این منطقه عیان می‌شود به خصوص تنوع زیستی و صنایع و معادن. همچنین با توجه به اینکه ۷۰ درصد سطح کره زمین را آب فراگرفته است، اگر نتوانیم این منطقه را کاوش کنیم، به این منابع دست نمی‌یابیم.

وی افزود: منابع موجود در خلیج فارس منابع نفتی و گازی است که از بیش از ۱۰۰ سال قبل از آنها بهره برداری می کنیم اما حوزه‌های جدیدتری هم وجود دارند و مثلا چین در عمق ۱۲ هزار متر هم کاوش کرده و از ذخایر استفاده می‌کند. این امر باعث می‌شود بتوانند در آینده از منابع به خصوص فلزات ارزشمند و سایر منابع معدنی ذی‌قیمت بهره برداری کنند.

توکلی یکی دیگر از اقدامات را همزمان با روز ملی خلیج فارس برنامه‌های خاصی مانند کارگاه‌ها و فعالیت‌های پژوهشی مرتبط با تغییرات اقلیم و اقیانوس‌نگاری خلیج فارس دانست و افزود: بررسی اثر پدیده «ال نینو» روی سفیدشدن مرجان ها از جمله موضوعات این کارگاه‌های آموزشی است که بررسی‌هایی نیز در این زمینه در خلیج فارس انجام داده ایم. بیست و دومین نشست شورای عالی اتحادیه دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی کشور را نیز با حضور ۱۸ دانشگاه و مرکز تحقیقاتی نیز در این روز برگزار کردیم تا همگرایی بین این مراکز در زمینه تحقیقات دریایی افزایش یابد و از ظرفیت‌های مشترک برای رسیدن به توسعه‌ دریامحور بهره مند شوند.

همچنین اطلس ملی خلیج‌فارس و دریای عمان به عنوان اطلسی جامع تهیه شده و در هفته پژوهش گذشته رونمایی شد. این اطلس حدود ۱۶۰ نقشه در ۸۸ صفحه دارد. این نقشه در زمینه فاکتورهای فیزیکی شامل دما، شوری، چگالی، کدورت، اکسیژن محلول، سرعت صوت، عمق شفافیت، اکسیژن ظاهری و در زمینه فاکتورهای شیمیایی نیترات‌ها، فسفات‌ها، سیلیکات، ذرات معلق در آب، نیتروژن‌ها و همچنین فاکتورهای زیستی فیتوپلانکتون‌ها و دایموفلاژن‌ها (کف‌زیان خلیج فارس) در این اطلس مطالعه شده است. بیش از ۴۲ پارامتر (مولفه) در این نقشه بررسی شده که منحصربه‌فرد هستند. یافته‌های این نقشه از دو گشت یک سفر تابستانی و یک سفر زمستانی با بررسی ۷۶ ایستگاه در زمستان و ۶۷ ایستگاه در تابستان از دهانه اروند رود تا کنار چابهار به دست آمده و برای محققان، سیاست‌گذاران و دانشگاه‌ها مفید است.

وی همچنین به موضوع توافق‌نامه‌ کشورهای حاشیه خلیج فارس موسوم به راپ‌میROPME (Regional Organization For The Protection of The Marine Environment) اشاره کرد و افزود: کشورهای عربستان سعودی، کویت، بحرین، امارات متحده عربی، ایران، قطر، عراق و عمان عضو این توافق‌نامه هستند؛ با این وجود منابع اصلی داده های تحقیقاتی که در گذشته توسط کویت انجام می‌شد، در اختیار ایران قرار نمی گرفت.

توکلی در مورد اهمیت این داده‌ها اظهار داشت: بخشی از داده‌ها از جهت علمی مهم است و بخشی هم از جهت سیاست‌گذاری و برای نمونه ذخایر شیلاتی ضعیف روی امنیت غذایی اثر می‌گذارد و قطر روی گاوهای دریایی کار می‌کند که در خلیج فارس در حاشیه قطر این حیوانات وجود دارند و این منطقه را جزء مناطق حفاظت‌شده در نظر می‌گیرد.

موارد دیگر شامل جنگل‌های حراست که ظرفیت خوبی دارند. قطر در حاشیه سرزمینی خود کشت حرا انجام می‌دهد و ما سال گذشته حاضر بودیم یک میلیارد اصله درخت در حاشیه ساحلی ایران بکاریم ولی اراده لازم برای این کار نبود. هدف ما استفاده از مشارکت مردمی و بسیج مستضعفان بود تا در کاشت و پرورش درختان کمک بگیریم. البته برای کشت گیاهان خودرو متولی خاصی نداریم و بیشتر سازمان حفاظت محیط زیست و سازمان جنگل‌ها و مراتع موضوع را اداره و برخی محدودیت‌ها را ایجاد می‌کنند.

توکلی با اشاره به پهنه جغرافیایی در این زمینه اظهار داشت: ۵ هزار و ۷۰۰ کیلومتر مرز دریایی داریم و از گوآتر تا خرمشهر امکان کاشت جنگل‌های حرا وجود دارد. همچنین در حاشیه بسیاری از جزایر که ما ۳۴ جزیره در ساحل جنوب داریم، این امر ممکن است.

رییس پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی با اشاره به اهمیت اقدامات زیربنایی در توسعه منابع دریایی گفت: بزرگ‌ترین کشور در زمینه کشت جنگل‌های حرا بنگلادش است که با این کار از خاک در برابر سیل‌های زیاد حفاظت کرده است.

رییس پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی در مورد اقدامات این پژوهشگاه برای تحقق سیاست‌های کلی توسعه دریامحور ابلاغی مقام معظم رهبری نیز گفت: اولین گام ما این بود که ظرفیت‌ها و زیرساختاهای اساسی را برای تصمیم گیری فعال کنیم.

شورای عالی صنایع دریایی به ریاست رییس جمهور در این راستا مجوز ایجاد مرکز ملی فراداده‌های دریایی را به پژوهشگاه داد که فرصت خوبی است. همچنین مطالعات قطب جنوب یا جنوبگان را با ارتباط خوب با نیروی دریایی ارتش پیگیری می کنیم و در گشت دریایی نیروی دریایی دور کره زمین هم کمک‌های تحقیقاتی کردیم. در زمینه سونامی، فعالیت‌های مشترکی با یونیسف و یونسکو و در زمینه داده‌ها با نیروی دریایی ارتش و سپاه داشته همچنین در زمینه توسعه زیردریایی‌ها نیز با دانشگاه صنعتی اصفهان مشارکت داریم.

وی ادامه داد: مجوز تاسیس اولین مرکز رشد صنایع دریایی را در نوشهر از وزارت علوم اخذ کرده‌ایم تا در حوزه‌های مختلف با توجه به توانایی که داریم،‌ فعالیت های خود را آغاز کنیم.

توافق‌نامه راپ‌می و همکاری‌های ذیل آن و دلایل توقف همکاری‌ها

معاون پژوهشی پژوهشگاه اقیانوس‌شناسی نیز در این نشست در پاسخ به سوالی در مورد همکاری نکردن اعضای این توافق‌نامه برای ارائه داده‌ها گفت: بر اساس این توافق، اسم خلیج فارس باید به عنوان منطقه دریایی راپ‌می تغییر می‌یافت که ایران نسبت به این امر اعتراض داشت. همچنین بر اساس پروتکل دفتر منطقه‌ای راپ‌می در کویت مستقر بود و نمونه‌ها یا با کشتی‌های ایرانی یا کشتی‌های دیگر کشورها برداشته می‌شد. کاوش یکبار با کشتی قدس ایران و یکبار با کشتی کشور دیگر انجام شد و نمونه‌ها برای تحلیل و بررسی‌ به آزمایشگاه های اروپایی رفت. آخرین گشت از این مورد در سال ۲۰۰۶ در دریای عمان انجام و نتیجه‌ها سال ۲۰۱۱ منتشر شد که تاخیر زیادی داشت. نتایج در قالب یک کتاب منتشر می‌شد و داده خام در دسترس ایران قرار نمی‌گرفت.

علی مهدی‌نیا در مزیت نمونه‌برداری اخیر پژوهشگاه اقیانوس‌شناسی توضیح داد: اما این دوره از نمونه‌برداری در داخل انجام شد، داده‌های راهبردی در اختیار خود ماست و اطلس دریای عمان و خلیج فارس از روی آن تهیه شده و اکنون قدرت چانه‌زنی سازمان محیط زیست به عنوان نماینده راپ‌می در کشور بسیار بالاست و می‌تواند با ارائه آن در مجامع مختلف داده‌ها را عرضه کند.

وی همچنین با اشاره به آخرین نشست راپ‌می در سال ۱۳۹۷ افزود: همکاران و محققان حوزه دریایی در کشورهای دیگر، در این نشست تصور نمی‌کردند مولفه قلیایی شدن که از مولفه‌های تغییر اقلیم است را بتوان با گشت‌های دریایی جمع کرد و هنوز دنبال پارامترهای معمول و کلاسیک قدیمی بودند. اما ایران می‌تواند از این پس دست‌کم سواحل خود را با این توانایی علمی به دقت بررسی کند. داده‌ها از جهت کیفی بررسی و راستی‌آزمایی شده و کشورهای عربی و همسایه می‌توانند به این داده‌ها دسترسی یابند.

البته برخی داده‌ها طبقه‌بندی شده است و برخی داده‌های زیست‌محیطی از جهت ادعاهای حقوق و برخی در مورد منابع شیلاتی مهم است و به این دلیل نمی توان آنها را منتشر کرد.

وی همچنین در پاسخ به سوالی در مورد توسعه سواحل مکران گفت: بهتر است به تناسب استقرار صنایع پتروشیمی و صنعتی شدن مکران، در نظر داشته باشیم بخش‌هایی که کمترین فاصله را از ساحل ولی عمق زیاد دارند، برای استقرار صنایع اقیانوسی مکران بسیار مناسب هستند و این صنایع اقیانوسی مکران، ماژول (بخش‌های) های متعددی دارد یکی از ماژول‌ها گیاهان سردآبی، منابع شیلاتی سرآدبی، توربین‌های آبی یا تولید برق از اختلاف دمای آب کف و آب سطح و استخراج آب عمیق است.

مهدی‌نیا در مورد انجام نشدن تحقیقات در دریای خزر و تمرکز بیشتر محققان پژوهشگاه در زمینه خلیج فارس و دریای عمان نیز توضیح داد: شناور موسسه تحقیقات شیلات است که در دریای خزر هست و دانشگاه امام خمینی نوشهر هم هست تفاهم نامه نوشتیم تا از این شناور بتوانیم. در مجموع از کمک شرکت های دانش بنیان استقبال می‌کنیم و دنبال شبکه سازی هم هستیم تا شبکه ای از افراد و شرکت های توانمند در زمینه دریایی را دور هم گرد آوریم.

جزئیات داده‌های کاوش در عمق دریای عمان

عضو هیات‌علمی پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی و مجری این طرح تحقیقاتی نیز در مورد گشت‌های دریای کاوشگر خلیج فارس گفت: قبل از آغاز این تحقیقات عمیق‌ترین تجربه ما کاوش در عمق ۷۰۰ متری بود. بعد از مطالعاتی که برای کاوش در آب‌های عمیق انجام دادیم، بخشی از تجهیزات را خریدیم و بخشی را با خلاقیت همکاران‌ با پنج درصد هزینه معمول تجهیزات جایگزین کردیم. این دستگاه موسوم به Ultra Short Baseline USBl موقعیت یاب زیرآب بسیار کوتاه پایه است که با روش جدیدی برای اولین بار در دنیا ساخته شد. البته پیچیده نیست ولی خلاقیت زیاد در ساخت آن به کار رفت و با رعایت موارد ایمنی و امنیت تهیه شد.

هادی گریوانی ادامه داد: این کاوش در ۶۵ مایلی ساحل ایران و در عمق ۲ هزار و ۱۲۰ متری انجام شد؛ یعنی از دریای عمان بندر جاسک تا ۶۵ مایلی به سمت دریای عمان کاوش و در بیش از ۵۰ نقطه از عمق ۵۰۰ متری تا ۲ هزار و ۱۲۳ کاوش و مغزه‌گیری شد. این یازدهمین گشت از سال ۱۳۹۵ و در خصوص آب عمیق دومین گشت بود، سال ۱۴۰۱ یک گشت حدودا یک ماهه و گشت چند روزه و در سال ۱۴۰۲ دو گشت و در مجموع پنج هفته داشتیم.

وی افزود: این گشت برای مغزه‌گیری از حدود ۲۵ اسفند تا ۱۸ فروردین طول کشید و گروه تحقیقاتی در ایام تعطیلات سال نو روی شناور بود. البته شرایط دریایی عمان یعنی بروز پدیده مانسون ناشی از وزش بادهای موسمی که از اردیبهشت شروع شده و تا شهریور ادامه دارد، موجب توقف عملیات دریایی می‌شود و به این دلیل کاوش در زمان یادشده انجام شد.

نمونه‌ها اکنون در آزمایشگاه‌های شیمی و زمین‌شناسی است. این مغزه‌های رسوبی که گاه تا دو متر هم ارتفاع زیادی دارد، از جنبه‌های مختلف تغییر اقلیم، زمین شناسی و منابع معدنی قابل مطالعه است و برای برخی آزمایش‌ها مانند سن‌سنجی باید به خارج از کشور ارسال شود.

مجری این طرح تحقیقاتی در مورد مطالعات آب‌عمیق توضیح داد: یکی از کارهایی که برای اولین بار انجام شده، کسب داده‌هایی از ستون آب است. یکی از پارامترهای (عوامل) مهم در حوزه اقیانوس‌شناسی، مشخصات ستون آب است که از جنبه‌های علمی و دفاعی حائز اهمیت است مانند اینکه مشخصات ستون آب چقدر است، چه خصوصیات فیزیکی و شیمیایی دارد و این مشخصات در تعیین چرخه‌های آب چه اهمیتی دارد. در دریای عمان لایه‌هایی از آب وجود دارد که از قطب جنوب می‌آید و منابع غذایی با ارزشی به شمار می رود.

وی ادامه داد: قبلا داده هایی از ستون آب تا عمق حدود ۷۰۰ یا ۸۰۰ متر داشتیم در این کاوش تا عمق هزار و ۹۵۰ متر داده به دست آوردیم و در تعداد زیاد داده‌های باارزش دما، شوری و غیره را جمع‌آوری کردیم. این اطلاعات هم بسیار باارزش است مانند اطلاعات مرتبط با مغزه‌ها که اولین بار بود در کشور انجام می‌شد. این داده‌ها تا سال‌ها قابل استفاده است و در کاوش‌های بعدی امکان مطالعات تطبیقی نیز وجود دارد.

گریوانی در مورد اهمیت این داده‌ها در امور نظامی نیز توضیح داد: در حوزه اقیانوس‌شناسی ترموکلاین، هالوکلاین و پیکنوکلاین به معنای لایه‌بندی آب در محیط های دریایی از جهت شوری و رسانایی است که استفاده نظامی زیادی دارد. برای زیردریایی باید بدانیم وضعیت شوری و رسانایی منطقه چطور است. بنابراین داده‌ها بسیار ارزشمند هستند و محدود به استفاده‌های تحقیقاتی نمی‌شوند.

این محقق حوزه اقیانوس‌شناسی به موضوع تحقیقات آب عمیق اشاره کرد و گفت: یکی از صنایع پرسود در دنیا آب‌عمیق اقیانوس/ deep sea water آب عمیق اقیانوسی آب عاری از میکروب و سرشار از مواد مغذی است که در اعماق بالاتر از ۷۰۰ متر از سطح دریا برداشت می‌شود و به دلیل نبود نور و میکروارگانیسم‌های هوازی در آن منطقه وجود ندارند. این آب قیمت بسیار گرانی دارد و فروخته می‌شود. کشورهای ژاپن و چین این آب را اکنون استخراج کرده و بعد از شیرین‌سازی می‌فروشند.