دیرینه‌هایی از محرم گیلان

به گزارش ایرنا؛آیین ها و سنت های محرم در گیلان هم چنان غنی و ریشه دار هستند که در موسم سوگواری سیدالشهدا (ع) گردشگران مذهبی را از اقصا نقاط کشور بیش از هر زمان دیگر به خود می خواند.

میراث ناملموس به فرآیندهای فرهنگی گفته می‌شود که با گذشت زمان و از نسل‌های پیشین باقی مانده‌اند و امروز ما در گیلان بیش از یک هزار و ۲۰۰ اثر درفهرست آثار ملی به ثبت رسیده داریم که ۱۱۶ مورد آنها آثار ناملموس هستند و ۱۸ آئین از این تعداد آثار ناملموس را آئین‌های محرم در استان تشکیل می‌دهند.
آئین‌های هر قوم نمادی از اعتقادات ریشه داری است که یادگارهای پیشینیان است و علاوه بر اینکه بیانگر قدمت و پیشینه تاریخی جامعه و گویای هویت فرهنگی است در طول تاریخ موجب تداوم و حفظ الگوهای اجتماعی و فرهنگی در جامعه می شود و فرهنگ گیلان مانند تمامی فرهنگ‌های شفاهی و مردمی در فراخنای زمان و از عناصر اسطوره‌ای و آئینی شکل گرفته و نمایش‌های آئینی، بخشی جدایی ناپذیر از این فرهنگ به شمار می رود.
ماه محرم با مراسم، آداب و آئین‌های آن دارای جایگاه برجسته‌ای در میان مردم است؛ آغاز این ماه با جلوه‌های نمایان و مشخص همچون سیاه پوش شدن مساجد و برپایی تکایا و برافراشتن بیرق های سیاه، قرمز و سبز هویدا می شود در روستاهای حوزه شرقی گیلان از نشانه های آغاز ماه محرم گِل‌مالی دیوار مساجد است که چند روز قبل از محرم توسط زنان روستایی انجام می گیرد و نمونه برجسته این رسم تا کمتر از ۲۰ سال پیش در "جواهرده" برگزار می شد و گِل آن را چوپانان با شیر گاوها و گوسفندان خود می سرشتند.

روضه خوانی، دسته گردانی و تعزیه خوانی سه گونه عمده مراسم عزاداری ماه محرم است وگیلان بی هیچ گزاف و گمان یکی از کهنسال‌ترین خاستگاه‌های فرزندان ایران زمین و فرازگاه تاریخ تشیع این مرز و بوم بوده و همچنان پابرجا و زنده به آئین هایی است که کهن است و کهنه نیستند. علم بندی، علم واچینی، تعزیه، چهل منبر، کرنا نوازی و کرب زنی تنها چندی است از بسیار.. آیین های این خطه است.

تشت گذاری

آئین تشت گذاری از ریشه دارترین آئین های ماه محرم است که در روزهای پایان ماه ذی الحجه برگزار شده و با اجرای آن از ماه محرم استقبال می شود. مراسم سنتی تشت گذاری در تالش به نوعی پیوند عمیق مردم تالش با اهل بیت(ع) و محبت عزاداران به آنان را نشان می دهد.
درباره فلسفه مراسم تشت گذاری چنین می گویند: روزی که "حر بن یزید ریاحی" با ۲ هزار نفر از سپاهیان خویش راه را بر امام حسین(ع) بست و به امام گفت که باید با یزید بیعت کند و امام امتناع کرد؛ اباعبدالله الحسین (ع) وقتی خستگی و تشنگی را در چهره سپاهیان حر مشاهده فرمودند، دستور دادند که آنان را سیراب کنند.
حتی دستور دادند به چهارپایان سپاه حر نیز آب دهند؛ چون این اتفاق در ۲۷ ذی الحجه روی داد، لذا مردم در این روز مراسم تشت گذاری را انجام می دهند؛هدف طشت گذاری این است که جوانمردی‌ها و فداکاری‌های حضرت ابوالفضل(ع) را نشان دهد که همواره خود را به آب و آتش می زد تا با جرعه‌ای آب گلوی خشکیده کودکان خیمه های امام حسین(ع) را تر کند.
در این آئین تشت هایی که در این مراسم مورد استفاده قرار می گیرد گرد و از جنس برنز یا مس است؛ برای اجرای این آئین ریش سفیدان هر محله تشتها را بر دوش حمل کرده و وارد مساجد می شوند؛ حاضران در مسجد به احترام به پا خواسته و در جلو آنان دسته سینه زنی با شعار 'الدخیل یا ابوالفضل' سینه می زنند.
رسم تشت گذاری در هشتپر(تالش) به منظور استقبال از ایام عزاداری سالار شهیدان بوده و ۲ یا سه روز قبل از ماه محرم دسته های عزاداری مساجد سینه زنان به سوی منزل معتمدین و ریش سفیدان حسینی شهر رفته و پس از بیان ذکر مصیبت و اجرای مراسم سینه زنی، طشت‌ها را به مسجد انتقال می دهند.

علم بندی ماسوله
آئین علم بندی ماسوله که در ششم ماه محرم برگزار می شود سابقه کهنی دارد و بنا به روایتی بیش از ۸۰۰ سال بر آن می گذرد.
علم بندی ماسوله، آئینی است که بی تردید یکی از زیباترین و بنام ترین مراسمی است که نه در استان بلکه مورد توجه بسیاری از مردم کشور و سرزمین‌های دور قرار دارد و مراسمی است که هر ماسوله‌ای در هر کجای دنیا باشد بنا به اعتقاد خویش تلاش می کند تا در این مراسم حضور یابد؛در این روز ماسوله‌ای‌ها از هر گوشه و کنار کشور و چه بسا خارج از کشور در موطن کهن خویش جمع می‌شوند تا آئینی از سر اعتقاد و معرفت و اخلاص بجا آورند .
ماسوله ای‌ها در چهار محله مسجد بر، خانه بر، کشه سر و اسد محله جمع می‌شوند و جمعیتی هزارهزار روانه بقعه عون ابن محمدبن علی (از نوادگان حضرت علی(ع)) می شوند تا هریک در میان ضجه سنج‌ها و فریاد "میر علمدار نیامد" علم محله خویش تحویل گیرند و راهی کوی خود شوند.
عطر بخشندگی و سخاوت فضای ماسوله را پر کرده و جمعیت به سوی گنبد و مناره ای به رنگ سبز تیره روانند و تا به بقعه می رسند، شیون سنج و زنجیر بیش می شود و کهن زنانی و جوانانی که تا پیش از محرم بر بام خانه‌ای که حیاط خانه ای دیگر بود رو به وسعت طبیعت رنگ به رنگ با قلاب نقش می ساختند؛ اینک اشکها به گوشه چارق پاک می کردند و تا بر تالار مسجد علمها بر دوش نمایندگان چهار محله نهاده شود، نیت ها خالص می کردند و دعا می کردند که نه فقط برای خود بلکه برای هر کس که التماس دعایی داشت.
گویی علم‌ها هم بر گرفته از معماری کهن ماسوله است؛علم‌ها عمودی هستند و گاه بر بالای علم پنجه ای فلزی نمادی از دست بریده علمدار کربلا قرار دارد.علمهای محلات چهارگانه، توسط هیأت امنای هرمحله، در داخل بقعه متبرکه عون ابن علی (ع) با نمادهایی عاشورایی ملبس شده اند و جمعیت سوگ ناک فریاد می زنند: ای اهل حرم میر علمدار نیامد ... علمدار نیامد ... علمدار نیامد
سقای حرم سید و سالار نیامد ... علمدار نیامد ... علمدار نیامد /میر علمدار کو ... حضرت عباس کو...
دسته 'مسجد بر' به احترام وجود بقعه، نخستین علم را دریافت می کند و غوغای جمعیت، و دسته های دیگر به نوبت در گردشی سالانه، علم‌های خود را از پنجره بالای بقعه دریافت می کنند اما طبق سنت‌های قدیمی، هر محله چند علمدار از خانواده‌های اصیل، ریشه دار و قدیمی دارد که وظیفه علمداری، نسل به نسل به آنان رسیده است.
علمها ، ماسوله را تا رسیدن به مساجد محله‌ها در دستان علمداران و زمزمه جاری نوحه خوانی و در حلقه عزاداران، ماسوله را دور می‌زنند و در مسجد خود می مانند تا عاشورا که در مراسمی خاص دوباره به بقعه بازگردند؛مراسم پایان از نیمه شب عاشورا با نظمی خاص از مسجدبر با حرکت دسته عزاداری آغاز می شود.
دسته محله 'خانه بر' وقتی حرکت خود را شروع می کند که دسته 'مسجد بر' از بام 'خانه بر' گذشته باشند و همینطور محله های 'کشه سر' و 'اسد محله' در انتظار دسته عزاداری 'خانه بر' و 'کشه سر' می مانند که در پی آنان ماسوله را دور بزنند و شب عاشورا را صبح کنند .

چهل منبرلاهیجان

چهل منبریان آئینی است که لاهیجانیان از شفق تاسوعای حسینی با برافروختن شمع نذر خویش ادا می کنند؛آئینی که سالیان سال و به نقلی از دوران صفویه، هر سال پیش از شفق تاسوعای حسینی با شور و حالی معنوی در لاهیجان برگزار می‌شود.
خورشید که رو به سرخی می گراید در بافت قدیمی شهر، گویی حال و هوای دیگری مستولی است؛مردم گروه گروه راهی بافت قدیمی شهر، مسجد اکبریه، مسجد یمنی، مسجد چهار پادشاه و محله شهید کریمی می شوند.
به بافت قدیمی که می رسید، گویی روشن تر است و فضا عرفانی تر؛کوچه‌های باریک و مارپیچ قدیمی و خانه ‌های خشتی و گلین سرخ رنگ با سرپوش سفال؛در جلوی در هر خانه منبری - میزی با روکش پارچه ای - علم شده و شمع‌ها بر روی آن فروزان‌اند؛
بر روی منبر علاوه بر شمع‌های فروزان، بسته‌های کوچک برنج و خرما نیز دیده می شود.
هر فردی که نذر چهل منبر دارد و یا نذرش برآورده شده، به چهل خانه یا مسجدی که منبری در جلویش برپاست می رود؛صاحب هر خانه که منبری بنا نهاده، بسته‌های کوچک برنج تهیه دیده و سینی شمع بر روی آن قرار می دهد و شخص دارای نذر، دانه ای خرما در ظرف می گذارد و شمعی می افروزد و بسته ای برنج برمی دارد.
مراسم چهل منبر از انتهای شفق تاسوعای حسینی آغاز می شود و تا پس از پایان نماز مغرب به اتمام می رسد.

علم واچینی شاه شهیدان

آئین علم بندی به معنی بستن و آماده کردن علم برای مراسم سوگواری ماه محرم و علم واچینی به معنی باز کردن آن در پایان این مراسم است؛ تقریبا در تمام گیلان علم بندی حداکثر تا هفتم محرم انجام می شود و معمولا پس از سوم شهادت امام، علم ها را باز می کنند و به اصطلاح علم واچینی دارند.
علم واچینی کوهستان که در روستای شاه شهیدان برگزار می شود، از مشهورترین آئین های علم واچینی گیلان است.
در انتهای جاده سیاهکل به دیلمان و جاده رستم آباد به خورگام، روستایی زیبا به نام شاه شهیدان قرار دارد که هر ساله در بقعه مدفن دوتن از نوادگان امام سجاد(ع) این روستا مراسم خاصی به نام علم واچینی برگزار می شود.
مردمان این منطقه از ایام گذشته بدون توجه به گردش ماه های قمری، مراسم علم بندی و علم واچینی را به نیت عاشورای حسینی برگزار می کنند؛این مراسم از باشکوه ترین مراسم عزاداری است که به مناسبت واقعه کربلا به سبک کهن در استان گیلان ادامه یافته است.
هر ساله روز علم واچینی بیش از ۷۰ هزار نفر از مردم شهرستان های سیاهکل و رودبار و جمع کثیری از زوار دیگر شهرهای شمالی و استان های همجوار، در این مراسم شرکت می کنند.
در این روز ۷۲ تکه پارچه به رنگ های سبز، مشکی و قرمز به معنای شهادت، عزا و خون بر روی علم نصب و به عنوان تبرک بین زوار پخش می‌شود و در بعد از ظهر آن روز پس از عزاداری و سینه زنی علم باز می شود و با باز کردن علم مراسم به پایان می رسد.
این روستای مقدس که مدفن ۲ امامزاده به شمار می رود، طی سال های اخیر قرب و منزلت خاصی در اعتقادات مذهبی مردم منطقه دیلمان، خورگام، فاراب، بلوکات و رحمت آباد پیدا کرده است.

کرنا نوازی

کرنانوازی از سنت های قدیمی گیلان است که در ماه های محرم و صفر در مناطق مختلف این استان نواخته می شود؛این سنت مذهبی بیشتر در شهرهای آستانه اشرفیه، رحیم آباد، واجارگاه و کلاچای در شرق گیلان پا برجا و به قوت خود باقی است.
کرنا یکی از سازهای منطقه است که تا پیش از این برای اطلاع رسانی و اعلام خبری به مردم از آن استفاده می شد و امروزه تنها به عنوان ساز مراسم عزاداری شخصی و مذهبی از آن استفاده می شود.
کرنا معمولا به صورت دسته جمعی و در قالب گروه‌های ۱۰ نفره کرنانواز نواخته می شود که یک نفر سرگروه بوده و بقیه او را همراهی می کنند؛طریقه نواختن کرنا بدین گونه است که شخص با تجربه ای به عنوان تک نواز گروه، نوایی را در کرنا می دمد و بقیه نفرات پاسخ می دهند.
تک نواز گروه، مصیبتی از حضرت امام حسین (ع) را در داخل کرنا دمیده و پس از آن صدای 'وای وای' از کرنای او به گوش می رسد در این لحظه گروه، نوای 'حسین وای' را در کرنا می دمند بدین ترتیب شنوندگان 'وای وای، حسین وای' را از تک نواز و گروه او می شنوند.

علم واچینی ماسوله(فومن)، تعزیه در دیلمان،علم واچینی، محرم در باورها و آئین‌های مردم، تعزیه در ضیابر، مراسم تاسوعای آقا سیدشرف شاه دارسرا، مراسم تشت برکرده(تشت گذاری) اسالم، مراسم چهل منبر لاهیجان، مراسم هف کوگاه گیلان، نظام مدیریت سنتی مراسم عزاداری دهه نخست محرم در ماسوله، مراسم کرب زنی در لاهیجان، آئین یازدهم محرم در رودبنه، مراسم علم بندی روستای فوشازده آستانه اشرفیه، صبح عزا(صبح اذان) در شهرستان شفت، آئین زار زار شهرستان رودسر و آئین سنتی عَلَم جوش «عَلَم جوشَه، عَلَم پَرَه» آستارا و باورهای مربوط به آن از آثار ثبت شده در فهرست است.
گیلان - دیار آداب و آئین - هر گوشه اش نشانی از آئینی است که هریک هرچند اندک، اما مملو فرهنگ و خوشدلی پیشینیان و غنی دانشان این سرزمین را رقم می زند؛ محفلی بود بی ریا، روضه خوانی بود و روشنگری؛ واعظی که ساده پند می داد، آزاده روح و آزاده خوی و آزاده فکر می باید؛ کاش! آئین‌های روشنمان بیش از همه وقت نمایان باشند.