به گزارش خبرنگار ایرنا، فشار سنگین شدت بالای مصرف انرژی بر پیکر اقتصاد ایران، معضلی مهم است که از دو دهه قبل بدین سو دائماً بخشی از منابع کشور را به هدر می‌دهد. شدت مصرف انرژی در ایران نسبت به کشورهای پیشرفته ۳ تا ۴ برابر بوده که همین امر ضرورت پرداختن به موضوع بهینه‌سازی را تقویت می‌کند. گفته می‌شود که از ابتدای برنامه پنجم تا انتهای برنامه ششم توسعه باید شاخص شدت مصرف انرژی در کشور ۵۰ درصد کاهش می‌یافت، اما در عمل این اتفاق نیفتاد.
بر اساس این گزارش، از قرار معلوم، ۳۶ میلیارد دلار پروژه در شورای اقتصاد برای بهینه‌سازی در بخشهای مختلف وجود دارد. جواد اوجی وزیر نفت، با اشاره به اینکه صنعت نفت یکی از مهم‌ترین صنایع کشور است، گفت که تأمین امنیت انرژی کشور برعهده این وزارتخانه بوده و ۹۵ درصد انرژی کشور از نفت تأمین می‌شود.
گزارش‌ها نشان می‌دهند، ۲۴۹ میلیارد مترمکعب گاز طبیعی در کشور طی سال گذشته مصرف شده که این مقدار نسبت به سال پیش از آن (۱۴۰۱) ۷ میلیارد مترمکعب افزایش یافته است. در راستای پذیرش گواهی صرفه‌جویی گاز در بورس انرژی و سرمایه‌گذاری در پروژه‌های بهینه‌سازی گاز، گفت‌وگویی با ساجد کاشفی، مدیر کربن و انرژی شرکت ملی گاز انجام شده که در ادامه مشاهده می‌کنید:
شدت مصرف انرژی در کشور ما فوق‌العاده بالاست/ وابستگی ۷۰ درصد انرژی کشور به گاز
ایرنا: آمارهای مختلفی وجود دارد که نشان می‌دهد گاز تولیدی کشور به هدر می‌رود؛ این گاز در چه بخش‌هایی غیربهینه مصرف می‌شود و آمار این هدررفت چگونه است.
کاشفی: گاز طبیعی به عنوان انرژی پایه در کشور وجود دارد و در حال حاضر بیش از ۷۰ درصد انرژی کشور به گاز وابسته است. تولیدات، انتقال و توزیع آن، با هزینهی زیاد و هم با زحمت و مشقت فراوانی صورت میگیرد و ما باید از هدررفت آن در بخشهای مختلف، جلوگیری کنیم.
سازمان ملی استاندارد، گزارشی را در سال ۱۴۰۲ در رابطه با میزان هدررفت گاز در بخشهای مختلف صنایع و بخشهای مختلف مصرف که خارج از معیار مصرف عمل کردند، منتشر کرد. در آن گزارش عمده‌ترین بخش هدررفت که با آن مواجه هستیم، در سه بخش است؛ یکی بخش صنایع فلزی، اعم از آهن، فولاد، سرب و... است. بخش دیگر درخصوص بخشهای نیروگاهی و بخش دیگر، بخشهای پالایشگاهی و پتروشیمی را شامل می‌شود که در این بخش‌ها مازاد انرژی مصوب سازمان ملی استاندارد، مصرف داشتیم.
میزان انرژی که برای تولید یک واحد کالا مصرف میکنیم تقریباً دو برابر میانگین جهانی است و نسبت به کشورهای منطقه، به مراتب بالاتر است
نکته اساسی، شدت مصرف انرژی در کشور ما فوق‌العاده بالاست؛ یعنی میزان انرژی که ما برای تولید یک واحد تولید ناخالص داخلی (GDP) مصرف میکنیم تقریباً دو برابر میانگین جهانی است و نسبت به کشورهای منطقه، به مراتب بالاتر است، یعنی بالاتر از ۵ تا ۶ برابر و هر حوزه‌ای را که مورد مطالعه قرار می‌دهیم، می‌بینیم که با اتلاف انرژی بالایی روبرو هستیم، از بخشهای کشاورزی و گلخانه‌ای گرفته تا بخش صنایع سیمان و فولاد و... در خود پالایشگاه‌های گاز که بخشی به عنوان مشعل‌سوزی داریم و این هدررفت باعث شده تا با یک پدیده‌ای تحت عنوان ناترازی به صورت کلان و به صورت ویژه‌تر تحت عنوان ناترازی گاز روبرو شویم. میزان عرضه و تقاضا، به خصوص در دوره‌های پیک مصرف، با هم هم‌خوانی ندارند.
فرآیند معامله گواهی در بورس انرژی
پایرنا: ماه گذشته گذشته بود که از بازار بهینه‌سازی انرژی و محیط زیست و همچنین معامله گواهی صرفه جویی در بورس رونمایی شد. این بازار چگونه کار می‌کند و این گواهی چگونه باعث صرفه‌جویی و کاهش مصرف می‌شود؟
کاشفی: آیین نامه‌ی بازار بهینه‌سازی انرژی و محیط زیست سال ۹۶ به تصویب رسید، اما اجرای این فرآیند با کندی بسیار بسیار شدیدی مواجه شده بود و عملاً اقدام عملیاتی خاصی نه در حوزه وزارت نیرو و نه در حوزه وزارت نفت صورت نگرفته بود. ما در سال ۱۴۰۲ که در شرکت ملی گاز مدیریت انرژی و کربن را راه‌اندازی کردیم، یکی از اقدامات زیرساختی که دنبال شد، این بود که در گام نخست بتوانیم پذیرش این گواهی‌های صرفه‌جویی گاز را در بورس بگیریم که در بهمن ۱۴۰۲ محقق شد و تلاش کردیم بتوانیم اولین معامله این گواهی‌ها را در بورس انرژی رقم بزنیم؛ از این جهت که بتوانیم اطمینان خاطر در ذهن سرمایه‌گذارانی ایجاد کنیم که می‌خواهند در بهینه‌سازی سرمایه‌گذاری انجام دهند.
گواهی‌های صرفه‌جویی به دو بخش اوج و غیر اوج تقسیم می‌شود. گواهی دورهی اوج طبق توافقی که با بورس انرژی داشتیم از ابتدای آبان ماه تا پایان اسفند ماه هر سال در نظر گرفتیم و گواهی دورهی غیر اوج را از ابتدای فروردین تا انتهای مهر ماه در نظر گرفتیم. مهم‌ترین نکته‌ی گواهی‌هایی که صادر می‌شوند این است که شرکت ملی گاز تضمین می‌کند که حتی در دورهی اوج مصرف اگر کسی بخواهد گواهی خود را تبدیل به گاز کند، گاز به او تحویل می‌دهیم به شرطی که گواهی متعلق به دورهی اوج باشد. همچنین این امکان به وجود آمده که اگر بخواهند در قبوض گازشان اعمال شود، گواهی‌ها را عرضه می‌کنند و می‌توانند با آن تسویه قبض گاز خود را انجام دهند.
فرآیند معامله این گواهی در بورس انرژی به این صورت است که یک سرمایه‌گذار می‌تواند طرحش را به بازار انرژی که در حوزه گاز می‌شود به شرکت بهینه‌سازی مصرف سوخت ارائه کند، آن طرح ارزیابی فنی- اقتصادی می‌شود و شرکتی که قرار است کار را انجام دهد تعیین می‌شود و به کمیسیون صرفه‌جویی انرژی که واقع در سازمان برنامه و بودجه است ارائه می‌شود، آنجا بررسی نهایی صورت میگیرد و اگر طرح به تصویب برسد به شرکت ملی گاز ابلاغ می‌شود. سرمایه‌گذار سرمایه‌گذاری می‌کند و بعد از اینکه صرفه‌جویی محقق شد، به اندازهای که شرکت، صرفه‌جویی محقق شده را صحه‌گذاری می‌کند، ما برایش گواهی صرفه‌جویی صادر میکنیم که اصطلاحاً به آن‌های می‌گوییم گواهی‌های پسینی.
با همکاری معاونت برنامه‌ریزی وزارت نفت در حال تدوین شیوه‌نامه‌ای هستیم برای گواهی‌های پیشینی که در واقع ابزار تأمین مالی باشند برای پروژه‌های بهینه‌سازی؛ یعنی طرح تصویب اولیه را میگیرد و بعد از مصوب شدن و ابلاغ به شرکت ملی گاز، ما می‌توانیم طی یک فرآیند و شیوه‌ای که در حال مدون شدن است، گواهی صرفه‌جویی پیشینی را صادر کنیم و سرمایه‌گذار این را در بازار بورس انرژی به فروش می‌رساند و منابع مالی را تأمین می‌کند برای اجرای پروژه. در انتهای اجرای پروژه دوباره مورد صحت‌سنجی قرار میگیرد، اگر صرفه‌جویی به همان میزان که پیش‌بینی شده بود باشد، ما از قبل گواهی‌ها را پرداخت کردیم و اگر مازاد بر آن محقق شده بود، گواهی مازاد می‌دهیم و اگر کمتر بود یا باید خودشان تسویه کنند یا ضمانت‌نامه‌هایی که از آنها اخذ شده بود به اجرا گذاشته می‌شود تا منافع حاکمیت تضمین شود.
صرفه‌جویی ۹ میلیارد متر مکعبی در سال
ایرنا: در مراسم رونمایی به بحث هدفگذاری صرفه‌جویی ۹ میلیارد متر مکعبی در سال اشاره کردید. به نظر شما اتفاق در چه زمانی محقق خواهد شد؟
کاشفی: طبق دستورالعمل بازار بهینه‌سازی انرژی و محیط زیست سقف تعهداتی که برای صدور گواهی برای شرکت ملی گاز در نظر گرفته شده، ۱۰ میلیارد متر مکعب است. یکی از طرح‌هایی که مصوبه‌ی شورای اقتصاد را دارد و ذیل ماده ۱۲رفع موانع تولید رقابت‌پذیر است، طرح تعویض بخاری‌هاست که شرکت ملی گاز مکلف است در این طرح ظرف مدت ۵ سال ۴ و یک دهم میلیون بخاری را عوض کند. به ازای هر بخاری که با برچسب انرژی A جایگزین بخاری‌های مرسوم و عادی می‌شود باید طی مدت ۵ سال، ۴۶۶ متر مکعب گواهی بدهیم که اگر محاسبات آن را انجام دهیم، ظرف مدت ۵ سال می‌شود ۹ میلیارد متر مکعب در سال گواهی صرفه جویی که قابلیت عرضه در طرح تعویض بخاری‌های با راندمان بالا به جای بخاری‌های با راندمان پایین و مرسوم است.
ایرنا: هدفتان برای صدور این گواهی‌ها به طور مشخص چه بود؟
کاشفی: مهم‌ترین چالشی که در بحث بهینه‌سازی انرژی وجود دارد این است که پروژه‌های بهینه‌سازی انرژی به واسطه‌ی پایین بودن قیمت‌های انرژی در کشور ما از نظر اقتصادی مقرون به صرفه نیستند و به صورت عادی، هیچ سرمایه‌گذاری علاقه‌مند نیست که مثلاً در یک طرح بهینه‌سازی کوره‌های آجرپزی هافمنی مرسوم به کوره‌های تونلی را انجام دهد چرا که هزینه‌بر است و قیمت گازی که از کوره‌های آجرپزی دریافت می‌کنند به اندازهای نیست که انگیزه برای سرمایه‌گذاران ایجاد کند.
گواهی‌های صرفه‌جویی کمک می‌کند که در دورهی اوج مصرف که صنایع ما با محدودیت روبرو می‌شوند و عمدتاً توان مالی خیلی خوبی هم دارند، به واسطه‌ی کاهش عدم‌النفع خود، بروند در طرح‌های بهینه‌سازی سرمایه‌گذاری کنند و در قبال آن گواهی دریافت کنند یا گواهی‌های صرفه‌جویی شده را در بازار بورس انرژی خریداری کنند و بتوانند گاز خود را در دورهی اوج مصرف دریافت کنند تا بتوانند تولید خود را ادامه دهند. پس علت رفتن ما به سمت گواهی‌ها این است که این‌ها به عنوان یک ابزار انگیزشی که بتواند بازار بهینه‌سازی را در کشور ایجاد کند و رونق ببخشد.
نکته جالب توجه این است که ما در روزی که رونمایی داشتیم ۲۵میلیون متر مکعب از مجوزی که دریافت کرده بودیم برای دورهی اوج عرضه کردیم و ۲۵ میلیون متر مکعب برای دورهی غیر اوج و در کمتر از نیم ساعت گواهی‌های دورهی اوج که عرضه کرده بودیم طی رقابتی که در بازار شکل گرفت، به قیمت ۷ هزار تومان به ازای هر متر مکعب، یکی از شرکت‌های فولادی خریداری کرد در حالی که تعرفه‌ی شرکت‌های فولادی در سال گذشته و امسال تقریباً حدود ۴هزار تومان بوده و این نشان می‌دهد که ما اگر این اطمینان را در سرمایه‌گذاران ایجاد کنیم که اگر گواهیای که برای دورهی اوج صادر شد، شرکت ملی گاز خودش را مکلف و موظف میداند که گاز را تحویل دهد، این طرح شکل میگیرد و شرکت‌های بهینه‌سازی می‌توانند رونق بیشتری پیدا کنند.
تصمیم شرکت ملی گاز برای تمرکزی در حوزه بهینه‌سازی
ایرنا: بحثی درخصوص اطلس بهینه‌سازی گاز مطرح کردید؛ لطفاً کمی درخصوص این عبارت توضیح دهید.
کاشفی: زمانی که مدیریت کربن و انرژی در شرکت ملی گاز شکل گرفت ما به سمت داده‌ها و مطالعاتی که پیشتر انجام شده بود رفتیم؛ طبق اساسنامه‌ی شرکت ملی گاز مدیریت مصرف، جزو وظایف شرکت ملی گاز نیست، بلکه وظیفه‌ی شرکت ملی گاز طبق اساسنامه، فرآورش، انتقال و توزیع گاز است.
تولید گاز هم برعهده‌ی ما نیست و در حوزه وظایف شرکت ملی نفت است و در انتهای این زنجیره‌ی که مدیریت مصرف است در حوزه وظایف شرکت بهینه‌سازی مصرف سوخت است، اما با توجه به اینکه ما با چالش ناترازی عرضه و تقاضای گاز مواجه هستیم، همه بخشهای مختلف حاکمیت، مردم و رسانه‌ها، شرکت ملی گاز را در این زمینه پاسخگو می‌دانند؛ شرکت ملی گاز تصمیم گرفت برای اینکه تمرکزی در حوزه بهینه‌سازی ایجاد کند، مدیریت کربن و انرژی را ایجاد کرد. بعد از اینکه مدیریت شکل گرفت ما به دنبال مطالعات قبلی رفتیم تا ببینیم چه ظرفیت‌هایی برای بهینه‌سازی وجود دارد تا بتوانیم آنها را فعال و دنبال کنیم.
ما با یک خلاء مواجه شدیم که نمی‌دانستیم چه ظرفیت‌هایی برای بهینه سازی، به عنوان مثال در صنعت سیمان یا در صنعت فولاد و... وجود دارد که برای آنها برنامه‌ریزی کنیم و با سرمایه‌گذاران مذاکره و آنها را جذب کنیم. از طرف دیگر وقتی قانون ۲۶ اصلاح الگوی مصرف منتشر شد و دیدیم که در صنعت سیمان، عمده‌ی انحراف مصرف در استان فارس اتفاق می‌افتد، همین مسأله در صنعت فولاد در استان کرمان اتفاق می‌افتد، یعنی هم سهم زیادی از مصرف گاز آن استان به صنعت فولاد تحقق پیدا کرد و هم اینکه بیشترین انحراف مصرف را در آن استان داشتیم؛ به همین دلیل تصمیم گرفتیم اقدامی تحت عنوان اطلس بهینه‌سازی کشور انجام دهیم به این معنا که مشخص کنیم مثلاً استان فارس به قطب بهینه‌سازی صنعت سیمان تبدیل شود؛ هم مصرف سیمان در آنجا بالاترین انواع مصارف است و هم اینکه بیشترین انحراف مصرف دارد یعنی اگر آنجا شرکت گاز استان با همکاری شرکت‌های بازرسی فنی که ذیل سازمان ملی استاندارد هستند، شرکت‌های دانش‌بنیان و دانشگاه‌هایی که در استان فارس وجود دارد، موضوع را مورد مطالعه قرار دهد و خروجی ما بشود یک بستهی سرمایه‌گذاری برای بهینه‌سازی در صنعت سیمان که در قالب بازار بهینه‌سازی انرژی و محیط زیست، بتوانیم آن را پیاده‌سازی کنیم و از طرف دیگر، قابلیت تعمیم به صنایع سیمان در کل کشور را داشته باشد.
به همین ترتیب استان کرمان را به عنوان قطب بهینه‌سازی صنعت فولاد و آهن مشخص کردیم، استان اصفهان را به عنوان قطب بهینه‌سازی صنعت آجر در نظر گرفتیم و در حوزه کاشی و سرامیک، استان یزد را مد نظر قرار دادیم. بنا داریم که این موضوع را به انواع مصارف دیگری که در حوزه گاز وجود دارد تعمیم دهیم از جمله بخشهای گلخانه‌ای، مرغداری و سایر صنایع انرژی‌بری که در کشور وجود دارند و بتوانیم بسته‌های بسیار مناسبی را برای سرمایه‌گذاری آماده کنیم تا زمانی که با آنها مذاکره میکنیم بتوانیم بگوییم که اگر شما به عنوان مثال، تمایل دارید در استان فارس سرمایه‌گذاری کنید، علاوه بر پروژه‌هایی که در این استان وجود دارد، چنین پروژه‌هایی نیز در حوزه بهینه‌سازی قابلیت تحقق دارد و در قبال آن می‌توانیم با گواهی صرفه‌جویی گاز، این‌ها را تأمین مالی کنیم و بازپرداخت سرمایه را برایشان داشته باشیم.
ایجاد و راه‌اندازی بازار بهینه‌سازی انرژی و محیط زیست
ایرنا: ممنون از پاسخگویی؛ اگر در این خصوص نکته‌ای باقی مانده، بگویید.
کاشفی: در این یک سالی که از ایجاد مدیریت انرژی و کربن در شرکت ملی گاز می‌گذرد، اقدامات زیرساختی بسیار خوبی در این حوزه، به خصوص در حوزه مصرف گاز مشترکان برداشته شده است. مهم‌ترین این اقدامات، بحث گواهی صرفه‌جویی گاز و ایجاد و راه‌اندازی بازار بهینه‌سازی انرژی و محیط زیست است. از طرف دیگر به جهت ایجاد بازار برای این گواهی‌ها، تدوین اطلس بهینه‌سازی کشور را در دستور کار قرار دادیم.
علاوه بر این‌ها سعی کردیم یک سری ارتباطات برون‌دستگاهی را ایجاد کنیم که از جمله آنها می‌توان به ارتباط با وزارت میراث فرهنگ و گردشگری اشاره کرد که طرحی به عنوان گردشگری سبز را آغاز کردیم و قدم‌های اولیه را در این حوزه برداشتیم؛ شهر مشهد و شهر شیراز به عنوان پایلوت گردشگری سبز انتخاب شدند. این طرح در قالب بازار بهینه‌سازی انرژی و میحط زیست، اصلاح و به‌سازی انرژی در اماکن گردشگری و اقامتی که بیشترین در شهر مشهد و شیراز هستند را مورد ارزیابی و کارسازی قرار می‌دهد.
ما نیروگاه‌هایی تحت عنوان نیروگاه‌های کوچک مقیاس داریم که طی تفاهمی که با آنها داریم، هشت ماه در سال که فصول گرم هستند، تعهد تضمین سوخت آنها را برعهده داریم و در فصول سرما، بسیاری از این نیروگاهها با قطعی و محدودیت گاز مواجه می‌شوند. طبق برنامه‌ریزی‌های انجام شده تفاهم‌نامه‌ای با انجمن تولیدکنندگان ترکیبی برق، حرارت و برودت امضا شد که طی آن دو اقدام مناسب صورت میگیرد؛ در صورتی که هر نیروگاه سی‌اچ‌پی، بخش بازیافت حرارتی را اجرا کند و عملاً تأمین گرمایش صنایع یا شهرک‌های مسکونی اطراف خود را برعهده بگیرد، شرکت ملی گاز تضمین می‌کند که گاز آنها را در فصول سرد سال هم تأمین کند چون این باعث می‌شود که بازدهی و راندمان این نیروگاهها به شدت افزایش پیدا کند و از طرف دیگر زمانی که تأمین گرمایش محدوده‌های اطراف خود را، چه در بخش صنعتی و چه در بخش مسکونی را بر عهده می‌گیرند.
ما با صرفه‌جویی مصرف گاز در آن بخش‌ها مواجه می‌شویم و طبق تفاهمی که با آنها به امضا می‌رسانیم، حداقل بخشی از تأمین منابع مالی آنها را از قبل صدور گواهی‌های صرفه‌جویی تأمین خواهیم کرد و امیدواریم اقداماتی که در این حوزهها صورت میگیرد منجر به این بشود که ما انرژی را در کشورمان بهتر مصرف کنیم و بتوانیم از این مزیت خدادادی که در اختیار کشورمان قرار گرفته، بهتر استفاده کنیم.
نظر شما