طنز؛ تلخ داروی شیرین

به گزارش ایرنا؛ سعدی طنز را بهترین شیوه گفتن حرف حق می‌داند آنجا که می گوید: چه خوش گفت یک روز دارو فروش - شفا بایدت، داروی تلخ نوش

اگر شربتی بایدت سودمند - ز سعدی ستان، تلخ داروی پند.

به بیان شیخ اجل سعدی شیرین‌سخن؛ بهترین شیوه بیان؛ آمیختن داروی تلخ نصیحت به شهد ظرافت است که خود در این شیوه استاد بود این همان کارکرد طنز است.

طنز را کارکردی فرح‌زاست اما بیش از آن، راهکاری نقادانه در عین حال لطیف در بیان مسائل است آنهایی که شاید به بیان نشود طرح کرد اما به زبان طنز راهی دیگر و حالی دیگر است که اندکی از فشارهای انباشته بکاهد.

طنز از دیرباز آمیختگی عجیبی با زندگی و فرهنگ ایرانیان دارد از آثار قدمای ما چون رودکی و انوری تا حافظ و سعدی جلوه‌هایی از آن را می‌توان یافت اما در اشعار عبید زاکانی نمودی عریان می یابد و تا امروز موجودیت خود را به اشکال مختلف حفظ کرده است.

در هر دوره ای نثر و شعر طنز در جامعه ما؛ نقادانه چالش ها را به چالش کشیده و برجسته ترین نمود معاصر آن را می توان گل آقا دانست مردی برای همیشه، همانطور که طنز اثری برای همیشه است او برای نسل گذشته در میان آثار و فشارهای بعد جنگ خاطره هایی شیرین رقم زد وقتی همه برای خرید گل آقا صف می کشیدند و به ساعتی نکشیده همه نسخه ها فروش رفته بود و آنها که از خریدش بازمانده بودند از آنها که خریده بودند امانت می‌گرفتند تا ببینند، بخوانند، بخندند و تفکر کنند.

هفتم شهریور سالروز تولد طنزپرداز گیلانی مرحوم صابری فومنی خالق نشریه گل‌آقا بود همو که عنوان «نابغه تکرار نشدنی طنز ایران» به راستی خاص اوست

چندی پیش هم در سالگرد درگذشت صابری محفلی برای بزرگداشت او در شهرستان فومن برگزار شد که طنزپردازان کشور را در کنار هم آورد تا لختی مردم شیرینی طنز را نوش کنند.

طنزی شیرین، هنرمندانه، زیرکانه و نقادانه که جای خالی آن امروز در جامعه بسیار محسوس است آنچه نسل ما در دهه ۷۰ از طنز گل آقا تجربه کرد را نسل امروز ندیده است. راهی برای بیان نقدها و موشکافی چالش ها در حال و هوایی شاد که جای استرس و خشم و ناراحتی، خنده بر لبها می نشاند.

شعارش هم در گل آقا آن بود که؛ خنده‌رو هر که نیست از ما نیست/ اخم در چنته گل آقا نیست

زدن حرف های جدی و نقادانه اجتماعی، سیاسی و اقتصادی جامعه در قالب های نظم و نثر، پادکست، ویدئو و کاریکاتور به صورت طنز و فکاهی، یعنی ایجاد روزنه و شکافی کوچک برای خروج فشارها، استرس‌ها، اضطراب‌ها، خشم، اندوه، مصائب و مشکلات روزانه مردم.

دیدگاهی که از نقطه نظر کارشناسان این حوزه می‌تواند زمینه تخلیه اندکی از این هیجانات و فشارها باشد.

مدیر دفتر طنز حوزه هنری معتقد است: وقتی طنزپرداز می‌گوید «خدایا روزی ما را دست آدم های عوضی قرار نده» به مخاطبی که از چنین مشکلی رنج می برد این حس دست می دهد که حرف دلش بیان شده وموجب احساس بهتری در او می شود و این خود فضای جامعه را آرام تر می کند.

عباس حسین نژاد ادامه می دهد: مطلب طنز گاه انسان را وادار به ژرف اندیشی می کند مثل این جمله که «اگر همسایه ای نداری که آزاری برساند آن همسایه خودتی» مخاطب به این فکر می کند شاید این کنایه به شخص اوست و فرد مردم آزار خودش است.

در واقع این همه به آن معنا نیست که باید به مسائل و مشکلات اساسی جامعه نگاهی سطحی داشت.

مدیر شبکه نسیم در این مورد به خبرنگار ایرنا گفت: نگاه این شبکه به قالب طنز تنها بیان مشکلات اقتصادی و معیشتی مردم نیست تا به واسطه آن مردم سرگرم شوند یا برنامه ای در بستر طنز ساخته شود که در آن فقط به تحلیل مشکلات پرداخته شود تا فشار روحی و روانی بر مردم کاهش یابد یا حتی از آن برای کنترل سیاسی جامعه بهره برد و اگر خشمی وجود دارد، تخلیه شود؛ این سیاستی است که اکثر کشورهای غربی عموما برای سرپوش گذاشتن بر روی چپاول ها و غارت‌های خود و غافل کردن مردم‌شان با اجرای استد آپ کمدی و غیره دنبال می‌کنند.

سید محمد رضا خوشرو ادامه می‌دهد: آنچه در جامعه و فرهنگ طنز ما به دلیل غنای آن وجود دارد پرداختن به مشکلات با استفاده از تناقض ها بعنوان یکی از وجوهات طنز است. در فرهنگ ما بیان مفاهیم و ارزش های مهم انسانی، اخلاقی و انتقال آن به مخاطب و افکار عمومی به زبان طنز وجود دارد؛ فرهنگی که منجر به تعالی می شود.

او چالش این بخش را سهل الوصول بودن طنزهایی دانست که برخی از گرفتاری های مردم را دستمایه خنده و شوخی قرار می دهند و اضافه می کند: در این نوع طنز مخاطب احساس می کند حرف دلش بیان شده است.

خوشرو، ضمن احترام به این ریل و غنیمت شمردن آن بعنوان نیروی کاهنده فشارهای عصبی و روانی جامعه عنوان کرد: از رسانه های رسمی انتقال مفاهیم اخلاقی و ارزش های جدی است.

وی می گوید: در اتفاقی جدی مانند حمله موشکی «وعده صادق» به رژیم صهیونیستی در صفحات مجازی و نگاه جامعه ایران مملو از جوک، لطیفه، توییت و استوری ها بود که بصورت خودجوش منتشر شدند.

وی ادامه می دهد: این موارد تقویت کننده بنیان های ارزشی جامعه است؛ ارزش‌هایی مانند بیگانه ستیزی و ظلم ستیزی که در ماجرای اخیر غزه شاهد تولید محتوا در قالب کاریکاتور و شعر طنز در سطوح بین المللی بودیم؛ حال در رسانه وظیفه داریم، بستر لازم را برای نشر آن فراهم و با سیاست گذاری، ریل ها را در مسیر صحیح جای‌گذاری کنیم تا هنرمند خلق اثر داشته باشد.

مدیر شبکه نسیم بر ضرورت حفظ جنس اصیل طنز متعالی در جامعه تاکید دارد و می گوید: جامعه‌ای که متکی بر مفاهیم متعالی عشق، محبت و دوست داشتن باشد از مسائل جزئی آسیب زننده آزار نمی بیند. اتفاقات و رویدادهای روزمره بین المللی، داخلی، فرهنگی، ارزشی، مبنایی، سیاسی، اقتصادی و عملکرد وزراء، نمایندگان مردم ومسئولان خود به خود دستمایه طنز قرار می گیرند اما عمده انرژی ما در رسانه باید در راستای انتقال مفاهیم متعالی باشد.

طنز و کاهش آسیب‌های جامعه

لبخند نیاز جامعه است جمله ای که مدیر دفتر طنز حوزه هنری در پاسخ به این پرسش است که چگونه می توان از طنز برای کاهش آسیب‌های اجتماعی بهره گرفت بر آن تاکید دارد؟

عباس حسین نژاد اضافه می کند: طنز به دلیل آنکه می‌تواند ذهن را نسبت به مشکلات آرام کند، اهمیت بسیاری دارد؛ مثلا استاد زرویی (شاعر و طنزپرداز) طنز را انتقاد به شیوه فرزانگان می داند به این معنی که مطلب طوری عنوان شود که ضمن بیان انتقاد از رفتار و عملکرد افراد؛ کسی را ناراحت نکند.

عباس حسین نژاد:نهایت کار طنز پرداز اصلاح اجتماع است و طنز پرداز مصلح اجتماعی.

او می‌گوید: نهایت کار طنز پرداز اصلاح اجتماع است و طنزپرداز مصلح اجتماعی و به نظر می رسد افرادی مانند کیومرث صابری فومنی و ابوالفضل زرویی نصر آبادی و امثالهم در قامت مصلح اجتماعی ظاهر شده و تاثیرگذار هم بوده اند. در طول آن سالها گل‌آقا نخست روی سعه صدر مسئولان کار کرد تا قلب آنها نسبت به انتقاد آرام‌تر و گشاده‌تر شد؛ اتفاق مهمی که به باور کارشناسان رقم خورده است.

حسین نژاد به نشریه گل‌آقا و تاثیری که در امر به معروف و نهی از منکر بزرگ هیات دولت، حاکمان و مسئولان گذاشته است، اشاره می کند.

فرامرز ریحان صفت، طنزپرداز گیلانی هم طنز را آن نوش، خنده و تبسمی می داند که بر دل ها می نشیند و می گوید: طنز در عین حال که جدی ترین سخن است باید همراه با ملاحت و ظرافت باشد و طنز پرداز حرف خود را به شیرین‌ترین روش به گوش مسئولان و حاکمان برساند، با زیرکی و رندی مشکلات جامعه را در قالب طنز بیان‌ کند طوریکه هم حرف خود را زده باشد و هم به «تریش قبای کسی برنخورد».

فضای مجازی و طنز ایرانی

استفاده روزافزون مردم از گوشی‌های همراه هوشمند که برقراری ارتباط با جهان را با بهره گیری از پلتفرم های متخلف سهل‌تر کرده است و به افراد این امکان را داده با ساخت یک اکانت؛ رسانه‌ای شخصی برای واکنش به مسائل جامعه در بستر پلتفرم های مختلف در اختیار داشته باشند.

یکی از طنزپردازان کشور با اشاره به چهارچوب ها و قوانین حاکم بر فضای مجازی، گفت: شوخ طبعی که تمایل به تولید محتوا در فضای مجازی دارد برای فعالیت در پلتفرم های مختلف باید رفتاری طبق پروتکل ها داشته باشد که او را از رسالتی که برعهده دارد دور می کند.

سعید زینعلی زاده اضافه می‌کند: ۹۰ درصد این برنامه ها فکاهه، هزل و هجو است که آن تاثیر عمیقی که یک کار طنز می تواند داشته باشد را ندارند؛ طنز پردازان باید با اطلاعات دقیق دانسته و هدفمند کار کنند. طنز پردازی که حرف حق و تلخ بزنند کم کم کنار رانده می شوند.

طنز پرداز گیلانی هم می گوید: درعصر رسانه و فضای مجازی که یک کلیپ کوتاه چند ثانیه ای طی مدت زمان کوتاهی میلیونها بازدید کننده دارد، این موضوع کار رسانه های رسمی را سخت کرده است.

بنیامین کلاچاهی ثابت رسالت طنز را در این دوره نگاه تخصصی تر بدون حب و بغض و قضاوت میداند و افزود:طنز رسمی باید قابل اعتماد تر و اعتناتر از آنچه باشد که در فضای مجازی است.

مدیر شبکه نسیم در پاسخ به اینکه برای مخاطب ایرانی کدام قالب و برنامه طنز جذابیت بیشتری دارد گفت: مردم ما طی سالهای متمادی با مدلی از برنامه طنز عادت کرده اند و ذائقه طبق آنها تغییر کرده است؛ ضمن احترام به آن ذائقه و برنامه ریزی برای آن، بدنبال ارائه گونه دیگری از طنز متعالی و فاخر تر هستیم که به ذائقه مخاطب نزدیک تر باشد.

خوشرو ادامه داد: اگرچه در فضای مجازی این امکان را در اختیار کاربر قرار می دهد تا با سرعت بیشتری به رویدادهای روزمره و دم دستی واکنش نشان دهد و این قالب در بین مردم مورد پسند تر است، اما ما در تلویزیون ضمن حفظ این فضا باید نگاهی راهبردی داشته باشیم. به طور مثال در کشور با پدیده ای به نام آپارتمان نشینی مواجه هستیم که تقابل بین سبک زندگی سنتی ایرانی و زندگی مدرن غربی است و ما در رسانه برای اصلاح این فضای کاریکاتوری تلاش می کنیم.

وی همچنین توجه به روابط بین پدر و مادر و فرزند، روابط خویشاوندی (دایی، عمو، خاله و عمه)، رشد جمعیت، نگهداری از حیوانات خانگی به جای فرزند آوری را از اولویت های برنامه سازی در آن شبکه عنوان کرد و افزود: راهکار هر یک از این معضلات و چالش های جامعه، اجرای برنامه در قالب طنز است.

مدیر شبکه نسیم اضافه کرد: معیشت یکی از مهمترین مشکلاتی است که همواره در سطوح های مختلف جامعه وجود داشته و باید سیستمی که منجر به این مشکل شده را به چالش کشید اما موارد بسیار مهم دیگری مانند فرزند آوری هم وجود دارد که باید به آن پرداخته شود. رسانه های ایرانی زبان بیگانه با ساختن برنامه های مختلف در خصوص سختی های فرزندآوری و روشهای نگهداری سگ در خانه برای مخاطب داخل ایران بدنبال این گذاره سیاسی است که امنیت جامعه را از هم پاشیده کنند اما در رسانه های خود برنامه هایی به مزایا و زیبایی ها و جذابیت های فرزند آوری می پردازند.

مدیر دفتر طنز حوزه هنری نیز می گوید:آندسته از افرادی که در فضای مجازی و پلتفرم های مختلف مطالب طنز خود را بصورت غیر رسمی بیان می کنند موفق‌تر هستند که از این طریق درآمد زایی دارند درحالی که با اندک با درآمد فعلی اهل فرهنگ قابل قیاس نیست.

حسین نژاد گفت : اگرچه کتاب های رمان و داستانی به عنوان وجه متعالی فرهنگ جذابیت بیشتری دارند اما به دلیل دسترسی عموم مردم به تلفن های همراه و شبکه های اجتماعی تولید ویدئو طنز محبوبیت بیشتری در بین مردم دارد. بیان مطالب طنز در قالب جوک و اجرای نمایش های طنز و استند آپ کمدی بسیار دیده می شود. به نظر می رسد ویدئو خارج از آنکه در شبکه های اجتماعی و یا در تلویزیون باشد بسیار قوی است اگر چه پادکست ها هم در این رقابت حضور دارند اما ویدئو سرمدار است چون می توان بیشترین پیام را با تصویر به مخاطب منتقل کرد.

او ادامه داد: فضای مجازی بستری مناسب برای طرح مواردی است که خط شکنی محسوب می شود و مردم این خط شکنی ها را دوست دارند که تبدیل به لایک(پسندیدن)، ویو(بازدید)، گرفتن تبلیغات می شود که این موضوع مقداری طنز را خطر ناک کرده است. مسئولان اگر با دقت بیشتری به این طنزها توجه کنند می توانیم بسیاری از کژی ها را راست و اشکالات را رفع کنیم آن شرط که تنها مطلبی برای خندیدین و یا تخریب افراد ندانیم.

او اضافه کرد: طنز پرداز چیزی در جزئیات می بیند که افراد عادی نمی بینید یا چنان غرق کاراند که متوجه اشتباهی که در حال رخ دادن است نیستند، باید مواضع تند را نسبت به طنز کم کرد. اگرچه در طول سالیان متمادی موضع گیری در خصوص نشر مطالب مرسوم بوده، اما شاید در تکرار بتوان آن را کاهش داد. در دوره ای که گل آقا منتشر می شد شخصیتی مانند حسن ابراهیم حبیبی (معاون اول ۲ رئیس جمهور) مظهر صبر در برابر طنزی بود که درباره دولت نوشته می شد و این موضوع کمک می کرد سایر وزرا نیز صبر کنند.

حسن نژاد معتقد است: در رسانه بستر برای انتشار مطالب طنز بسیار باز است و می توان به آن پرداخت اما این فضا شاید با تفکر فرار از دردسرهای احتمالی خالی مانده است. درصورتی که باید طنز را در ذهنمان بپذیریم و با آن پیش برویم، در جامعه ای که مسئول با گرفتاری های ذهنی بسیاری برای حل مسائل مواجه است، طنز فانوس دریایی است که با لبخند افراد را به ساحل امن هدایت می کند. باید این تحمل پذیری در مسئول زیاد باشد تا فانوسی دریایی درخشش بیشتری داشته باشد و به کار خود ادامه دهد.

با بیسوادی نمی توان طنز پرداز شد

به اعتقاد هنرمند و کارتونیست نشریات توفیق، کیهان، اطلاعات و، اطلاعات بانوان و گل آقا و افرادی مانند کیومرث صابری از طنز نویسان پیشین در تاریخ کشور تکرار ناشدنی هستند چون سوژه ها را هم با وسواس انتخاب می کردند تا کانون خانواده حفظ شود. طنز مقوله ای است که برای ورود به آن باید سواد کافی داشت و نمی شود با بی سوادی و کشیدن چهار خط کارتونیست شد و با بیان مطالب بیمزه طنز نویس؛ باید مطالعه داشت و جامعه شناس بود.

احمد عربانی کارتونیست: طنز مقوله ای است که برای ورود به آن باید سواد کافی داشت و نمی شود با بی سوادی و کشیدن چهار خط کارتونیست شد و با بیان مطالب بیمزه طنز نویس؛ باید مطالعه داشت و جامعه شناس بود.

احمد عربانی اضافه کرد: اکنون مسائل اجتماعی هم با آن زمان بسیار متفاوت است؛ شاید گل آقا در دهه های اخیر منتشر می شد تاثیری نمی داشت، امروز باورها و شعارهای مردم متفاوت شده و رویه طنز تغییر کرده است که یکی از دلایل آن وارد شدن دیجیتال و اینترنت و گوشی های همراه به زندگی مردم است، اینکه این تغییر خوب است بیا بد نمی دانم ولی تغییر کرده است.

او می گوید: تحولی لازم است و شخصی افسانه ای مانند صابری که محفلی بنا کند تا نخبگان طنز را گرد هم آورد به طور مثال در کاریکاتور خانه کاریکاتور ایجاد شد اما به دلایلی این خانه نتوانست پایگاهی برای کاریکاتوریست های جوان اگر مرشدی، استادی و پیشکسوتی بود تا جوانان را تربیت کند طنز پرداز می توانست مطالب را طوری عنوان کند که با چالش مواجه نشود.

دیگر طنز پرداز کشورمان هم حلقه مفقوده طنز کشور را مطالعه می داند و می گوید : مطالعه محتوای اثر را غنا می بخشد.

زینعلی زاده اضافه می کند : طنز تلنگر کوچکی به جامعه است، آنچه نمی توان به زبان نصیحت بیان کرد اما می توان با زبان کنایه آسیب های اجتماعی و ایرادات جامعه را گفت. حافظ شاعر قرن هشتم طنز پردازی است که جملات خود را به زبان نیش و کنایه بیان کرده است، شاید اگر طنز پردازان ما مانند عبید زاکانی حرکت کنند چه بسا جایگاه بهتری در جامعه داشته باشند هرچند محافل شعر طنز شلوغ تر از سایر محافل شعری است و مردم بدنبال زنده شدن طنز هستند حال این وظیفه ماست که جانی به جسم خسته آن بدمیم.

او طنز انتقادی را که نوک پیکان آن به سمت مسئولان امر باشد در بین مردم مقبول تر می داند و افزود: پذیرش انتقاد در اصلاح جامعه تاثیر گذار تر خواهد بود.

طنز تاثیر گذار کدام است

مدیر دفتر طنز حوزه هنری با یادی از جمله «یک زبان دارم دو تا دندان لق/ می‌زنم تا می‌توانم حرف حق» مرحوم محمد خرمشاهی معروف به میلاد می گوید : تقریبا دیگر مجله طنزی نداریم و اکثر این مجله ها تعطیل شده اند.

هنرمند کاریکاتوریست کشور در پاسخ به اینکه چه طنزی در جامعه امروز تاثیر گذارتر است؟ گفت: طنزی که زیاد رو و واضح نباشد که به فکر هر کسی برسد، طنز باید لایه، پوسته و مغز داشته باشد که آنهم با بی سوادی نمی شود. باید سواد داشت که چه نوشتاری و تصویری می توان طنزی بکار برد که خواننده مقصود نویسنده را کشف کند و او را به فکر وادارد تا مخاطب هم از تیغ سانسور عبور کند و لذت ببرد.

طنز پرداز گیلانی هم طنزی که بتواند روزمرگی را از برابر دیدگان افراد کنار بزند را تاثیر گذار می داند طنزی که فضا را تلطیف کند و اضافه می کند: منظور از تلطیف عادی سازی نیست و این تعبیر سوء و اشتباه است.

بنیامین کلاچاهی ثابت اضافه کرد: افراد در زندگی شخصی برای مواجهه با مصیبت ها به روان شناسان و مشاوران خانواده مراجعه می کنند و یا از روشهای مختلفی برای افزایش تاب آوری و حل مشکلات بهره می گیرند، طنز ابزار کاهش این استرس ها و اضطراب هاست و آمادگی افراد را برای رویایی با خشونت دنیای حاضر زیاد می کند.

طنز پرداز نیز می گوید : طنزی تاثیر گذار است که با شناخت و معرفت باشد؛ دغذغه های اصلی مردم را شناسایی کند و مسائل سطحی و زودگذر نپردازد. طنز باید به اصل موضوع مانند دلایل تورم و گرانی بپردازد نه مصادیق زودگذر آن و این پرداختن با معرفت و دانش و انصاف باشد در غیر اینصورت با سیاه نمایی و تخریب و هجو دولت کاری از پیش نمی رود.

بنیامین کلاچاهی:طنزی تاثیر گذار است که با شناخت و معرفت باشد؛ دغذغه های اصلی مردم را شناسایی کند و مسائل سطحی و زودگذر نپردازد.

صادقی می گوید: معرفت و شناخت از موضوع، توجه به دغدغه های اساسی مردم و نه ظاهری آن طنز را ماندگار می کند مانند کاری که استاد زرویی و صابری فومنی می کردند. اگر طنز هخدا و عبید زاکانی ماندگار شد چون با مفاهیم سر و کار داشت نه با مصادیق؛ اینکه به اسم رئیس دولت خاصی مطلبی ساخته شود با رفتن دولت ها از مسند قدرت دوره آن طنز تمام می شود اما اگر به معضلات و مشکلات جامعه بپردازیم بدون نام بردن از کسی کار ماندگار کرده ایم.

او اضافه می کند: باید به عمق ناهنجاری ها و کاستی ها پرداخت و تمام مسائل و زوایای آن را سنجید، اشاره ضمنی، کنایه و پرداخت سطحی طنزی قوی نخواهد ساخت، طنز پرداز ۱۰ برابر آنچه می گوید باید مطالعه و تحقیق داشته باشد و کار فاضلانه، ادیبانه، پخته و ساخته و پرداخته شده تحویل دهد.

جایگاه طنز در جامعه امروز

پاسخ به این پرسش که آیا پژوهش یا تحقیقی در خصوص آنکه چه قالب ازموضوعات طنز در بین مردم طرفداران بیشتری دارد صورت گرفته است یا مخاطب شناسی انجام شده است؟ از سوی کارشناسان این حوزه تقریبا بی پاسخ ماند.

پاسخی که کمک بسیاری به کاهش التهابات و اضطرابها و استرس های ناشی از مسائل و مشکلات مختلفی که مردم روزانه تحمل می کنند خواهد داشت.