پاس‌کاری میراث تاریخی سرخس بین کارتن‌خواب‌ها و نهادهای متولی

به گزارش ایرنا، شهرستان مرزی سرخس با ۱۰۰ هزار نفر جمعیت، دارای ۲ شهر سرخس و «مزداوند» و ۶۸ روستا با پهنه ها و بناهای تاریخی متنوع، در فاصله ۲۰۰ کیلومتری مشهد قرار دارد.

این شهرستان دارای ۴۴ اثر تاریخی ثبت شده در فهرست آثار ملی است که از مهم‌ترین آن ها می‌توان به غار «مزداوند»، بنای تاریخی «بابالقمان»، سیلوی سرخس، انبار غله «قوش خزایی» و حمام تاریخی «کندکلی» اشاره کرد.

ماه گذشته یکی از فعالان اجتماعی سرخس در تماس با ایرنا خواستار رسیدگی به وضعیت سیلوی تاریخی (انبار غله) سرخس واقع در خیابان ۱۷ شهریور این شهر شده بود و پس از آن با انتشار تصاویری از تصرف سیلوی تاریخی شهر توسط معتادان متجاهر و کارتن‌خواب‌ها، توجه رسانه ها و فعالان فرهنگی اجتماعی را به موضوع رهاشدگی این مجموعه تاریخی جلب کرد.

این فعال اجتماعی که خواست از او به نام «ایمان» یاد شود، با انتقاد از عدم ساماندهی معتادان متجاهر در سرخس به ایرنا گفت: به دلیل عدم رسیدگی متولیان شامل میراث فرهنگی، آستان قدس رضوی و شهرداری، هم اکنون این اثر تاریخی در حال تخریب، به جولانگاه معتادان متجاهر تبدیل شده و این افراد برای در امان ماندن از سرما در این مکان پناه گرفته اند.

لازم به ذکر است این سیلوی تاریخی متعلق به آستان قدس رضوی است و برخی از مردم کوچه و بازار در سرخس بر این اعتقادند که قرار است این کاروانسرا تبدیل به یک مجموعه تجاری شود و البته مسوولان (از جمله مسوول میراث فرهنگی شهرستان) این شایعات را رد کرده اند.

پیگیری ایرنا نشان می دهد، بنای تاریخی موسوم به «سیلوی سرخس» در هشتم اردیبهشت ۱۳۸۸ به شماره ۲۶۵۷۷ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

بنای زیبای انبارغله سرخس که غالبا آجری است و از تاق و گنبد برای پوشش دهانه ها و سقف های آن استفاده شده است، یکی از چند انبار قدیمی منطقه بوده که هم اینک جزو اندک آثار باقی مانده از سرخس قدیم است و قدمت آن به اواخر دوره قاجار برمی گردد، کارکرد این بنا نشان از نقش مهم شهر مرزی سرخس در تولید غلات کشور در آن دوره دارد.

حفاظت از بناهای تاریخی برعهده نهاد مالک است

مسوول نمایندگی میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی سرخس در خصوص مسوولیت ساماندهی این بنای تاریخی به خبرنگار ایرنا اظهار کرد: این بنا اکنون در مالکیت میراث فرهنگی نیست و در مالکیت و تصرف یکی از نهادهای غیردولتی (آستان قدس رضوی) قرار دارد.

سیدمجید حسینی بیان کرد: بر اساس ماده ۱۳ «قانون حمایت از مرمت و احیای بافت های تاریخی ـ فرهنگی و توانمندسازی مالکان و بهره برداران بناهای تاریخی، فرهنگی» مصوب ۱۳۹۸ که تصریح دارد «دستگاه های اجرایی و نهادهایی که مالک بناهای تاریخی هستند، مکلفند هزینه‌ های مربوط به پژوهش، حفاظت و مرمت آثار منقول و غیرمنقول ثبت شده در فهرست آثار ملی در اختیار و یا تحت مالکیت یا در حیطه موضوع تخصصی همان دستگاه را از محل اعتبارات خود تأمین کنند»، این بنا نیز مشمول این قانون است.

وی اظهار کرد: میراث فرهنگی استان بارها در خصوص وضعیت نامناسب این بنای تاریخی ارزشمند و سوءاستفاده و اقامت افراد معتاد و بزهکار در آن، به مالک تذکر داده و آمادگی خود را برای مشارکت در مرمت و احیای بنا اعلام کرده است.

مسوول نمایندگی میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی سرخس افزود: در این خصوص چند سرمایه گذار که علاقه مند به مرمت بنا و ایجاد کاربری مناسب مانند سفره خانه سنتی برای آن بودند، نیز به مالک معرفی شده اند و طرح آن ها نیز در کمیته فنی اداره کل در حال بررسی است.

سرپرست فرمانداری سرخس نیز به خبرنگار ایرنا گفت: این بنای تاریخی به عنوان بخشی از املاک آستان قدس رضوی در اختیار آن مجموعه است.

مهدی سالم افزود: رایزنی هایی با یک بهره بردار توسط نمایندگی املاک آستان قدس رضوی در جریان است تا موجر بخش خصوصی در این بنا به عنوان سفره خانه فعالیت کند و بدین ترتیب از این بنا نیز نگهداری شود.

متقاضی بهره برداری صلاحیت ندارد

سرپرست مدیریت املاک و اراضی آستان قدس رضوی در سرخس به ایرنا گفت: بهره بردار مشخصی که از مدت ها قبل معرفی شده در بحث مالی اعلام کرده بود که با توجه به هزینه سنگین چند ۱۰ میلیارد ریالی برای مرمت و نگهداری این بنا، می تواند حق اجاره (آستان قدس) را در اقساط پنج میلیون ریالی پرداخت کند که این پیشنهاد مورد پذیرش واقع نشد.

برخی که برای گرفتن حق بهره برداری از این انبار غله، موضوع اسکان معتادان متجاهر را در فضای مجازی مطرح کرده اند ابتدا باید توان و صلاحیت خود را اثبات کنند، مساله معتادان متجاهر نیز با ایجاد گرمخانه توسط متولیان این حوزه باید برطرف شودعلی قاسم پور ادامه داد: البته در هفته جاری بهره بردار دیگری درخواستی برای استفاده از این بنای تاریخی با لحاظ شرایط قانونی ارائه داده که این درخواست برای بررسی صلاحیت بهره بردار به مرکز ارسال شده است.

وی گفت: این بررسی صلاحیت نه فقط برای سنجش توان مالی احیای بنا، بلکه به منظور تایید صلاحیت آن برای سپردن این میراث تاریخی سرخس به بهره بردار است.

سرپرست مدیریت املاک و اراضی آستان قدس رضوی در سرخس با اشاره به موضوع تجمع معتادان متجاهر در سیلوی تاریخی شهر، گفت: برخی که برای گرفتن حق بهره برداری از این کاروانسرا و سیلو، موضوع اسکان معتادان متجاهر را در فضای مجازی مطرح کرده اند ابتدا باید توان و صلاحیت خود را اثبات کنند، مساله معتادان متجاهر نیز با ایجاد گرمخانه توسط متولیان این حوزه باید برطرف شود.

قاسم پور با اشاره به برخی اقدامات بهره برداران که به تخریب اماکن تاریخی منجر می شود، گفت: اکنون نیز نباید با واگذاری عجولانه اثر، زمینه آسیب احتمالی به میراث تاریخی شهر را فراهم کنیم.

بابالقمان سرخسی، قربانی روندهای اداری

گفت و گوی خبرنگار ایرنا با یکی از فعالان اجتماعی و فرهنگی سرخس نشان می دهد دیگر اماکن تاریخی این منطقه نیز از جمله مقبره «بابا لقمان» بدون همکاری سرمایه گذار هنوز مرمت و احیا نشده است.

عنوان اصلی این مقبره تاریخی که نزد عامه مردم شهرستان به بنای بابا لقمان معروف شده، «آرامگاه شیخ محمد بن محمد لقمان سرخسی» از عرفای قرن چهارم هجری و هم دوره «ابوسعید ابوالخیر» است.

این آرامگاه تاریخی در سال ۱۳۱۰ به شماره ۱۶۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

بنای مقبره کنونی در قرن هشتم و در سال ۸۴۷ هجری قمری ساخته و یا مرمت شده است، گنبدخانه و ایوان رفیع در یک ضلع و تزیینات آجری و گچبری این بنا را به یکی از آثار مهم تاریخی دوران سلجوقی تبدیل کرده است.

فعال اجتماعی سرخس در خصوص وضعیت کنونی این بنا به ایرنا گفت: چند سال قبل آستان قدس رضوی چهار هکتار زمین برای محوطه سازی مقبره لقمان سرخسی به میراث فرهنگی اجاره داد.

مجید محمدپور افزود: با تعلل صورت گرفته حدود یک هکتار از این اراضی توسط مردم تصاحب شد و اکنون تنها سه هکتار آن باقی مانده که توسط میراث فرهنگی دیوارکشی شده، اما باز هم این پهنه حدود ۲ سال است رها شده و محوطه سازی و دیگر اقدامات در آن انجام نشده است.

مسوول نمایندگی میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی سرخس در خصوص مقبره لقمان سرخسی اظهار داشت: مطالب مطرح شده در خصوص گستره مورد نیاز برای محوطه سازی مجموعه صحت ندارد و مقدار فضایی که برای محوطه سازی نیاز بوده ۳.۱ هکتار بوده که آستان قدس رضوی (احتمالا) در سال ۹۸ و برای مدت ۶ سال به میراث فرهنگی واگذار کرده است.

عنوان اصلی این مقبره تاریخی که نزد عامه مردم شهرستان به بنای بابا لقمان معرف شده در اصل آرامگاه شیح محمد ابن محمد لقمان سرخسی از عرفای قرن چهارم هجری استحسینی افزود: این محوطه ۲ سال است که با دیوارکشی محصور شده، لذا حتی امکان تصاحب و تصرف یک سانتیمتر مربع از این عرصه ممکن نیست، از طرفی یگان حفاظت میراث در شهرستان فعال است و اجازه تعدی و تجاوز به حریم اماکن تاریخی را نمی دهد.

وی با بیان اینکه موضوع محوطه سازی مجموعه بابالقمان متوقف نشده، گفت: این اقدام نیاز به طرح دارد که برای تدوین آن مشاور تعیین شده و بر اساس اعتبارات ۱۴۰۲، مشاور طرح را تهیه کرده و چون طرح باید در عرصه یک بنای تاریخی اجرا شود، باید ابتدا به تصویب شورای فنی برسد و پس از آن نیز توسط سازمان مدیریت و برنامه ریزی تامین اعتبار شود.

مسوول نمایندگی میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی سرخس اضافه کرد: اکنون طرح تهیه شده و به گمانم به تایید شورای فنی استان رسیده و برای تامین اعتبار ارسال شده است، این فرایند کاملا قانونی و معتبر مربوط به همه طرح های دولتی است و طبیعتا باید منتظر باشیم تا مطابق آن اعتبار اختصاص یابد.

مرمت قطره‌چکانی و اضطراری انبار غله قوش خزایی

دیگر بنای تاریخی سرخس که اتفاقا در معرض تخریب قرار دارد انبار غله «قوش خزایی» واقع در روستای قوش خزایی در کیلومتر پنج جاده سرخس به مشهد است.

مطابق اعلام میراث فرهنگی، این اثر تاریخی مربوط به اواخر دوره قاجاریه است که کاربرد انبار غله داشته و با شماره ۸۷۳۷ در سوم دی ماه ۱۳۸۳ در فهرست آثار ملی کشور ثبت شده است.

مسوول نمایندگی میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی سرخس اظهار کرد: انبار قوش خزاعی مالک غیردولتی دارد و میراث فرهنگی برحسب وظایف خود این بنا را مرمت اضطراری کرده اما این نوع مرمت منجر به احیای کامل نشده است.

حسینی اظهار داشت: بناهایی مرمت اضطراری می شود که در وضعیت مخاطره آمیز قرار داشته باشد، از سویی مرمت و احیای کامل نیز به همکاری و همراهی مالک نیاز دارد.

وی ادامه داد: در موارد بسیاری چون احیای اثر، ارزش افزوده خاصی برای مالک ندارد، تمایلی به مرمت کامل بنا نشان نمی دهد و با وجود مرمت اضطراری میراث، باید مثلا سال بعد این مرمت دوباره تکرار شود.

آستان قدس، آماده واگذاری اماکن به میراث فرهنگی

سرپرست مدیریت املاک و اراضی آستان قدس رضوی در سرخس در خصوص سروسامان دادن به اوضاع بناهای تاریخی این شهرستان، گفت: برای رسیدگی به بناهایی مانند «قوش خزایی» و «کندکلی» باید متولیان میراث به صورت اصولی با آستان قدس وارد مذاکره شوند تا مسائل فی مابین برطرف شود.

قاسم پور اظهار کرد: آستان قدس می تواند اصلا این بناها را به خود میراث فرهنگی واگذر کند تا بهره برداری را به عهده بگیرند، در این صورت مطمئن خواهیم شد که دیگر پای بهره بردار خصوصی در میان نیست تا احیانا به این آثار تاریخی آسیب برساند چرا که اصلا معلوم نیست بهره بردار حفاظت از آثار تاریخی را به درستی انجام دهد.

وی اظهار داشت: نمایندگی آستان قدس به دنبال متولیان میراث فرهنگی رفته است تا بیایند بنشینند و مسائل بناهای تاریخی مثل قوش خزایی و سیلوی سرخس را بررسی کنند و رسما اعلام کرده ایم که آماده واگذاری بناها به میراث هستیم.

قاسم پور ادامه داد: به تازگی برای رسیدگی به موضوع اماکن تاریخی سرخس از رییس اداره (مسوول نمایندگی) میراث فرهنگی سرخس دعوت کردیم اما با وجود اینکه کارشناسان آستان قدس از مشهد به سرخس آمده بودند، مدیر میراث فرهنگی شهرستان برای گفت و گو و بررسی اماکن نیامد.

وی تصریح کرد: در سه سال گذشته تاکنون مسوولان میراث فرهنگی برای حل و فصل نحوه واگذاری بناها به بهره برداران نیامده اند تا یکبار با هم نشسته و گفت و گوی مشترکی انجام دهیم.

بی خبری متولیان میراث فرهنگی و آستان از یکدیگر

گفت و گو با سرپرست مدیریت املاک و اراضی آستان قدس رضوی در سرخس نشان داد که اصولا ارتباط میان میراث فرهنگی و این نهاد بسیار کمرنگ است و این ۲ مجموعه چقدر از هم بی‌خبرند!

جالب اینکه قاسم پور تصور می کرد میراث فرهنگی دارای اداره مستقل در شهرستان سرخس است حال آنکه اصولا «حسینی» به عنوان نماینده اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در شهرستان سرخس فعالیت دارد و میراث فرهنگی اداره ای مستقل و با اختیارات کامل ندارد.

از سوی دیگر فعالان اجتماعی و فرهنگی سرخس نیز یک مشکل عمده را نداشتن اداره میراث فرهنگی مستقل در شهرستان سرخس عنوان کرده و معتقدند همین مساله، روند اتخاذ و اجرای تصمیم گیری ها در این شهرستان را دچار کندی و اختلال کرده و به عدم تعامل با نهادهای دیگر از جمله نمایندگی آستان قدس رضوی منجر شده است.

شاید یکی از دلایل کم خبری نهادها از یکدیگر و کم اثری اقدامات آنها دور بودن شهرستان مرزی سرخس از مشهد باشد، که یک پیشنهاد فوری برای نجات آثار تاریخی به ویژه آرامگاه بابالقمان و انبار تاریخی غله، رسیدگی مستقیم اداره کل میراث فرهنگی و آستان قدس رضوی در مشهد و اقدام مشترک و فوری آنها در سرخس است.

اقدامی که شاید وابستگی چندانی به اعتبار نداشته باشد اما بیش از هر چیز می تواند به ایجاد هماهنگی درون دستگاهی و بین نهادی برای رسیدن به تصمیمات موثر و کارگشا بینجامد.

بیشتر بخوانید:

مرمت اضطراری بنای تاریخی انبار غله قوش خزایی در سرخس پایان یافت

انبارغله روستای کندکلی سرخس ثبت ملی شد

اثر تاریخی ملی سرخس، پاتوق معتادان شده است

واگذاری بناهای تاریخی سبزوار منجر به احیای آنها و اشتغال آفرینی می‌شود