"دولت سایه" چیست ؟
#
تهران، خبرگزاری جمهوری اسلامی 15/09/84
داخلی.سیاسی.دولت سایه.
در حالی که در چند سال اخیر اظهارنظرهای بسیاری از سوی مقام ها و
تحلیلگران سیاسی کشور درباره وجود "دولت سایه" و یا ضرورت تشکیل آن در
نظام جمهوری اسلامی شنیده می شود، مانند اظهارات "محسن رضایی" در دوره
رقابت های انتخابات ریاست جمهوری مبنی بر ضرورت تشکیل دولت سایه، باید
اذعان داشت که این اصطلاح سیاسی نه تنها هنوز در ساختار سیاسی کشورمان
جایگاهی ندارد، بلکه حتی به لحاظ مفهومی نیز تعریفی دقیق از آن ارائه
نشده است.
به نظر کاندیدای نهمین دوره ریاست جمهوری به جای آن که فقط در حد
برگزاری جلسات و همایش ها و تقدیر رسمی از نخبگان به آنان توجه کنیم، باید
با تشکیل یک دولت سایه و استفاده روشمند و مستمر از نخبگان در حوزه های
تخصصی آنان، زمینه اصلاح مداوم نقاط ضعف در رفتارهای حکومتی را فراهم
آوریم.
رضایی در این اظهار نظر خود که در اول خرداد سال جاری در پایگاه اطلاع
رسانی بازتاب انعکاس یافته بود، افزود: "حکومت به جای آن که نخبگان خارج
از قدرت را به عنوان اپوزیسیون تلقی کرده و سعی کند به صورت حذفی و
رویکرد امنیتی و قضائی با آنان برخورد کند یا آنان را غیرخودی تلقی کرده
و بایکوت کند، باید از توانایی های فکری و علمی نخبگان برای اداره بهتر
کشور بهره ببرد، چرا که با این کار هم اپوزیسیون را از چهره های متفکر
و دلسوز تهی می کند و هم کشور بسیاری از نقاط ضعف خود را به راحتی برطرف
خواهد ساخت."
به گفته رضایی در حال حاضر در کشور پانصد تا ششصد نخبه در حوزه های
مختلف وجود دارند که می توان با دعوت از آنان و سازماندهی شان در حوزه های
تخصصی، دولت سایه را تشکیل داد که در این صورت رئیس جمهور علاوه بر استفاده
از توانایی های دولت اصلی برای هر وزارتخانه و حوزه تخصصی، حدود بیست
کارشناس منتقد و متخصص دارد که آنان در شناسایی نقاط ضعف قوه مجریه و
دادن برنامه های تازه به آن، او را کمک می کنند.
این در حالی است که "امیر محبیان" عضو شورای سردبیری روزنامه رسالت
تحقق دولت سایه را منوط به بسترسازی برای شفافییت و تعمیق آن می داند:
"دولت سایه اصولا در بسیاری از کشورها از سوی احزاب تشکیل می شود، در ایران
بعضا متاسفانه دولت سایه را با دولت مخفی کار اشتباه می گیرند، به گمانم
ایجاد دولت سایه برای پرورش نیروهای شایسته و آگاه ضرورت دارد به شرطی که
پیشاپیش فرهنک سیاسی آن شفاف و تعمیق گردد."
بنظر می رسد برداشت ها و رویکردهای متفاوت و گاه متضاد از مفهوم
دولتسایه در بین برخی صاحب نظران در کشور دیده می شود.
به طوری که برخی از آنان از دیدگاهی مثبت به این مفهوم می پردازند و
آن را یکی از "مظاهر تحقق دموکراسی " و "تحکیم احزاب " در جامعه می دانند
و در مقابل برخی دیگر دولت سایه را همچون "دولت پشت پرده" و یا
"تشکیلات مخوف " ارزیابی می کنند که به دست مافیای قدرت و گروه های فشار به
منظور کنترل زمام امور به صورت پنهانی تشکیل می شود.
بر اساس این نوع برداشت بدبینانه که شاید بتوان آن را مربوط به واژه
"سایه" دانست، دولت سایه در مواقعی که فساد قدرت وجود دارد و معمولا از
سوی مافیای قدرت برای پنهانکاری تشکیل می شود و همانند سایه ای بر روی دولت
واقعی گسترده شده و مانع از روشن شدن حقایق پشت آن می شود.
به گفته محبیان منظور دولت در سایه در عرف جهانی مانند انگلستان با
آنچه که در ایران مطرح می شود کاملا متفاوت است. در ایران برداشتی که از
دولت سایه وجود دارد این است که دولت در سایه جریانی مخوف است که گویا
کمین کرده تا دولت را نابود کند و افراد پنهان کاری هستند که به صورت
مافیاگونه تلاش دارند دولت را سرنگون کنند. ولی این برداشت در عرف جهانی
قبول نیست و معنا ندارد.
وی می افزاید:دولت سایه دولتی است که احزاب و گروه های سیاسی آلترناتیو
دولت حاکم آن را به وجود می آورد. در قالب رسته ها و گروه های مختلف به
اطلاعات روز دسترسی پیدا می کنند و از دولت نیز می خواهند که اطلاعاتی که
قابل انتقال است به آنها انتقال دهد و به طور کلی این دولت سایه از سوی
دولت مورد پذیرش قرار می گیرد.
به اعتقاد این تحلیل گر سیاسی کارکرد دولت در سایه این است که به صورت
شفاف به نقد دولت پرداخته و رسما نقدهای خود را اعلام می کند و در ضمن به
تربیت نیرو می پردازد که اگر فرصتی فراهم شد و قدرت را در دست گرفت با
کمبود نیرو مواجه نشود.
وی ادامه می دهد: اما این طرز تفکر هنوز در ایران جا نیافتاده و در
ایران این تصور وجود دارد که افراد با طرح کردن این مقوله سعی در کارشکنی
دارند و این امکان را به دولت و یا گروه حاکم می دهد که به مردم اعلام کند
که این گروه ها و افراد با ایجاد دولت سایه سعی می کنند که اجازه ندهند
دولت به فعالیت خود ادامه دهد.
در واقع دولت سایه یا کابینه سایه که معادل فارسی Cabinet Shadow
است، محصول نظام های حکومتی دموکراتیک و دارای احزاب فراگیر و قدرتمند
است.
این اصطلاح بیشتر در ادبیات سیاسی کشورهای "انگلوساکسون" و دو حزبی
مانند انگلستان، استرالیا، نیوزلند و کانادا به کار گرفته می شود.
البته در سایر کشورها به ویژه ایالات متحده نیز تشکیلاتی وجود دارد که
به نوعی نقش دولت سایه را ایفا می کند.
هدف اصلی از ایجاد دولت سایه را می توان انتقاد از دولت حاکم از سوی
جناح مخالف ، و در نهایت به دست گرفتن قدرت برشمرد.
در عرصه سیاسی این کشورها، دولت سایه نقش اپوزیسیون و کارکردی نظارتی
دارد. بدین معنا که جناح یا حزب رقیب همانند یک دولت واقعی کابینه تشکیل
می دهد و به افرادی به ازای هر یک از اعضای کابینه اصلی سمت های وزارتی
داده می شود.
هر یک از این افراد در حیطه امور مربوط به خود به نظارت و انتقاد از
رقیب خود در کابینه اصلی می پردازد.
معمولا اعضای کابینه سایه به خصوص برای حل مسائل مهم و عبور از شرایط
بحرانی (مانند جنک، وقایع و بلایای طبیعی و...) تشکیل جلسه داده و به
ارائه برنامه ها و پیشنهادهایی برای حل آن بحران می پردازند.
به نظر می رسد تشکیل دولت سایه از سوی احزاب مخالف نوعی تمرین و اعلام
آمادگی برای انجام هرچه بهتر وظایف خود در صورت پیروزی و تشکیل دولت
واقعی است.
وظیفه دولت سایه این است که از دولت حاکم و قوانین مربوطه انتقاد کند
و اصلاحیه های لازم برای قوانین جاری را ارائه دهد.
در فرهنک های سیاسی معتبر فارسی زبان اشاره چندانی به این اصطلاح
سیاسی نشده و جای آن خالی است.
در فرهنک جامع سیاسی "محمود طلوعی" ذیل مدخل واژگانی "دولت سایه"
نوشته شده است: "دولت خیالی یا دولت سایه کابینه فرضی است که احزاب
اقلیت در کشورهای دموکراتیک تشکیل می دهند و وزیر یا مسئول خیالی هر
وزارتخانه درباره مسائل مربوط به آن وزارتخانه بررسی و اظهارنظر می کند.
این رسم بیشتر در انگلستان معمول است و حسن آن این است که کسانی که در صف
اقلیت عهده دار تعقیب مسائل مربوط به یک رشته از کار دولت هستند، علاوه بر
اینکه می توانند پیشنهادها و نظرهای مفید و سازنده ای ارائه دهند در صورت
پیروزی حزب خود در انتخابات بدون برخورد با مشکلی مسئولیت وزارتخانه
مربوطه را به عهده می گیرند."
در فرهنک اینترنتی "ویکی پدیا" (wikipedia) نیز آمده است: "دولت سایه
به "دولت در انتظار" گفته می شود که منتظر می ماند تا پس از یک رشته رویداد
قدرت را از دولت اصلی بگیرد.
در حکومت های پارلمانی بسیار مرسوم است که حزب مخالف دولت سایه تشکیل
دهد که رهبران عالی رتبه حزب در آن خود را آماده می کنند تا در صورت به
قدرت رسیدن کنترل وزارتخانه های مختلف را به دست بگیرند.
این عبارت همچنین به عنوان یک اصطلاح تحقیرآمیز در مورد دولت هایی به
کار می رود که در نتیجه یک رویداد مصیبت بار روی کار آمده باشد."
این پایگاه همچنین به برداشت های بدبینانه درباره این اصطلاح نیز اشاره
می کند و می نویسد: اصطلاح دولت سایه در بسیاری از نظریه های توطئه و فیلم های
علمی-تخیلی بکار می رود.
در نظریه توطئه دولت سایه تعریف دیگری دارد که عبارت است از یک دولت سری
در میان دولت اصلی.
این دولت سری دولت واقعی است که روال اصلی امور دولت موجود را کنترل
می کند. هویت اعضای دولت سایه و محل هایی که آنها در آن گرد هم می آیند تنها
برای عده معدودی از برگزیدگان شناخته شده است.
چنین دولت سایه ای معمولا فاسد و مرتبط با سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا(سیا)
و فراماسون ها به تصویر کشیده می شود. چنین دولت سایه ای معمولا با موقعیت های
عجیب وغریبی مثل نظم نوین جهانی، آخر زمان، بیگانگان ضدمسیحها، اهریمن ها،
شکارچیان روح یا جسم انسان، گمشدگان و ... در ارتباط بوده، از آنها
مطلع اند و با آنها سر و کار دارند. بودجه دولت سایه معمولا از پول هایی
تامین می شود که در سیستم دولت اصلی ناپدید می شوند و یا از طریق معاملات
دروغین دولت اصلی و یا پروژه های تقلبی تامین می شود."
فرهنک اینترنتی "انسرز دات کام" (com.Answers ) نیز این اصطلاح سیاسی
را چنین تعریف می کند: "دولت سایه در نظام حزبی وست مینستر (مانند انگلیس،
استرالیا،کانادا و نیوزیلند) گروهی ارشد از سخنگویان جناح مخالف دولت را
در برمی گیرد که در کنار هم تحت ریاست "رهبر جناح مخالف" (یا رهبر سایر
احزاب کوچکتر جناح مخالف ) یک کابینه جایگزین دولت را تشکیل می دهند که
اعضایش سایه ای یا نمودی از اعضای دولت واقعی هستند."
گاه دیده شده است که حزب سیاسی رقیب به علت به دست نیاوردن رای
اکثریت، سالها دولت سایه تشکیل می دهد، و افرادی در آن همچنان سمت خود را
حفظ می کنند.
معمولا اعضای دولت سایه در صورتی که حزب آنها دولت واقعی تشکیل دهد،
در کابینه عهده دار سمتی خواهند شد.
پژوهم / م.ج / 1446