«نایین بلده طیبه» عنوان کتابی از «سید مهدی سجادی نایینی» است که این شهر کویری میانه ایران، آثار تاریخی، شخصیت ها و فرهنگ و هنرش را معرفی می کند و شرح می‌دهد.
مدینه طیبه، دیار ابرار، مدینه العرفا و شهر مساجد از دیگر القاب این وادی‌اند.
به گفته نویسنده، منابع چندانی از سابقه تاریخ و تمدن نایین در دست نیست و تنها «جنگواره» مرحوم سالک و «تاریخ نایین» مرحوم بلاغی است که برجا مانده و حتی اثری از «تذکره نایین» حسینعلی خان نیز در دسترس نیست.
حمدالله مستوفی در «نزهه القلوب» نوشته که نایین مشتق از نام یکی از پسران حضرت نوح(ع) به نام «نائن» است. همچنین نایین ماخوذ از نی و گیاهی باتلاقی است.
نوآیین، ماین، و ناییم به معنای جمال و زیبایی نیز از دیگر اسامی این وادی اند که شهرکی کاروان انداز و محل استراحت قافله ها بوده است.
این خطه در مسیر ولایات کرمان، اصفهان و یزد و خراسان واقع شده بوده و هر از گاه از جنگ ها و نبردهای دیرپای تاریخ پر نبرد ایران آسیب های فراوان می بیند. گاهی تحت امر ولایت یزد و گاهی اصفهان است.
در زمان امپراطوری صفویه همچون سایر نقاط اصفهان و ایران از رونقی دوچندان بهره مند است. سال ۱۰۰۰ هجری قمری که اصفهان پایتخت ایران می شود از یزد جدا شده و به اصفهان ملحق می‌شود.
عبابافی هنر و صنعت دست جهانی این شهر تاریخی است و از سفال و کوزه گری و کاشی کاری نیز بهره ای چند داشته است.
نایین در سال ۱۳۲۷ خورشیدی شهرستان و صاحب فرماندار و فرمانداری می شود. کویر نایین هفت محله قدیمی به نام های چهل دختران، پنجاهه، نوگاباد، باب المسجد، کلوان، گودالو و سرای نو دارد و امروزه هم به دو قسمت جدید و قدیم تقسیم می‌شود.
علاوه بر این نارین قلعه(مشابه این نام و قلعه تاریخی در دیگر شهرها مانند سمیرم وجود دارد) مسجدهای جمعه، بابا عبدالله، محمدیه، شیخ مغربی، مصلی و امامزاده سلطان سید علی، بازار و آب انبارهای این خطه نیز سابقه ای به وسعت قبل و بعد از اسلام دارند.
صادرات عبای نایین در سال ۱۳۵۰ سالانه ۳۰۰ تا ۵ هزار دست بوده که از کرک شتر و پشم گوسفند در رنگ های زرد، مشکی و سرخ و خرمایی بافته شده اند.
نام و نشان فرهیختگان و بزرگان این خطه کویری در صفحاتی چند از کتاب جای دارند.
میرزا آقا امامی نایینی، باقرخان، جلال بقایی، حاج میرزا محمدسعید طباطبایی، میرزا محمدحسین نامنی غروی(آمیرزای نایینی که در اصفهان از محضر آخوند کاشی و جهانگیرخان قشقایی بهره مند بوده)
شعر معروف: «همه روز روزه بودن، همه شب نماز کردن/ همه ساله از پی حج سفر حجاز کردن» از مرحوم بقایی نایینی است که در سال ۱۳۷۶ درگذشت.
خدمات مرحوم طباطبایی نایینی در بخش مدارس و فرهنگ و تالیف کتاب فراوان است. وی را پدر فرهنگ اصفهان دانسته اند و موسس کتابخانه مسجد گوهرشاد حرم امام هشتم می‌دانند.
درباره حاج میرزامحمد حسین نایینی غروی، که با وجود همترازی با آخوند خراسانی از محضر او کسب فیض می کرده و از حامیان مشروطه بوده، نوشته اند: پس از درگذشت حاج میرزا تقی شیرازی و آقای شریعت، مرجعیت تمام و ریاست مکتب شیعه به او منتهی شد.
آن عالم فرزانه همواره از استبداد زمان با عنوان «شجره خبیثه» یاد می کرده و شاگردانی همچون شیخ حسین حلی، سید هادی میلانی، شیخ موسی خوانساری، شیخ ابراهیم کرباسی و سید محسن حکیم را تربیت می کند.
فوت آن مرحوم(۲۴ مرداد ۱۳۱۵ خورشیدی) در اوج استبداد و خفقان سیاه پهلوی رخ می دهد و باوجود عدم اجازه مجلس و مراسم ترحیم در اصفهان، در نجف و قم مراسم هایی برای ختم و بزرگداشت وی برپا می‌شود.
دکتر مصطفی رحیمی نویسنده، قاضی، شاعر و جامعه شناس، صفاءالسلطنه نایینی در زمان مظفرالدین شاه، میرزا رضا خان طباطبایی روزنامه نگار، میرزا محمد جعفر طرب در زمان فتحعلی شاه قاجار، علی محمد عامری نایینی و ملا حسن نایینی معروف به مرتاض و نویسنده کتاب گوهر شب چراغ از جمله بزرگان و عالمان این خطه اند.
نام و نشان بیش از ۱۲۰ تن از خوشنویسان، عارفان، شاعران، طبیبان و خطیبان این دیار به همراه تصاویری سیاه و سفید از اماکن کهن مذهبی، تاریخی، شخصیت ها و صنایع دستی کویر نیز در اوراق پایانی کتاب گنجانده شده‌اند.
مولف برای نگارش این مجموعه از ۶۹ منبع شامل تذکره، زندگی نامه، مجله، مقاله، کتاب و فصلنامه استفاده کرده است.
کانون پژوهش اصفهان کتاب «نایین بلده طیبه» را در ۱۹۲ صفحه منتشر کرده است.