به گفته «پیر لوتی» نویسنده فرانسوی در مقدمه این کتاب: «اصفهان نوینی که شاه عباس بنا کرد از نظر طرح و نقشه، ماورای انتظارات افکار آن زمان بود.»
نویسنده این مجموعه را در ۱۳ فصل نوشته و بیش از پرداختن به نوع معماری و سازه های بنا، تاریخ و تمدن اعصار مختلف بویژه عهد صفوی را تصویر و بازخوانی کرده است.
برخی از نویسندگان کهن بنای این شهر را به «تهمورث دیوبند» پادشاه سوم از سلسله پیشدادیان نسبت داده اند. از داستان های مشهور درباره اصفهان حماسه آفرینی به نام «کاوه آهنگر» از اهالی فریدن است که علیه ضحاک قیام کرد و او را به قتل رساند.
در دوره حکومت سلجوقیان و پایتختی اصفهان، آثاری همچون گنبدهای تاج الملک و خواجه نظام الملک که در مسجد جامع واقع شده اند و همچنین محراب «الجایتوی مغول» ساخته شده اند تا اینکه در عهد صفویه فقه و معماری و نقاشی و حکمت در کنار هم قرار می گیرند و طرح و نقش هایی نو در می اندازند.
بعد از پرداختن اجمالی به تاریخ اصفهان در فصل اول، دومین فصل کتاب به تاریخچه صفویان اختصاص یافته است.
تاریخی که در ۱۵۰ سال از آن، اصفهان پایتخت ایران زمین است و شاه عباس اول تاثیر شگرفی در توسعه، تکامل و زیبایی این خطه دارد به طوری که در ساخت کلی شهر، محیط های هندسی منظم و پیچاپیچ غیرمنظم، اجزای سرپوشیده و سرباز، همه و همه در ایجاد یک رشته روابط فضایی سهیم اند و مردم در آن معانی مختلف زندگی را باز می یابند.
«محمدکریم پیرنیا» مکاتب معماری ایران را به شش شیوه تقسیم کرده است: خراسانی، پارتی، پارسی، رازی، آذری و اصفهانی. جالب است بدانیم شیوه اصفهانی، نام آن را دارد اما جایگاه و خاستگاه آغازین آن اصفهان نبوده است!
مکتب معماری اصفهان را می توان اولین روش در سیر تحول شهرگرایی، شهرنشینی و شهرسازی تا قبل ازدوران معاصر دانست.
معماری بناهای دینی عنوان فصل سوم کتاب است و در آن بر بنای مسجد جامع یا جمعه اصفهان در قرن چهارم هجری و دوره سلجوقیان که بعدها شاه عباس صفوی بخش هایی را به آن افزوده، اشاره شده است.
این مسجد به لحاظ سبک سازه و ساخت شباهت زیادی به مساجد اولیه و معابد سلسله ساسانی دارد.
دیگر مسجد بنام اصفهان در ضلع شمالی میدان امام امروزی در سال ۱۰۲ قمری احداث شده که شاهکاری از معماری، کاشی کاری و حجاری ایران قرن یازدهم است.
درباره مسجد اختصاصی «شیخ لطف الله» هم نوشته اند: آنچه این مسجد را در میان نمونه های بازار هنر اسلامی و ایرانی قرار می دهد اندزه کوچک و هماهنگی آن با بناهای اطراف میان است. دیگر اینکه «مسجد حکیم» نیز در عدد بهترین بناهای مذهبی ایران قرار دارد و وجود خطوط بنایی در گوشه های کتیبه ها و محراب آن نفیس و کم نظیر است.
لُنبان، خوزان، ایلچی، باغ حاجی، خلوت نشین، بَرسیان، آقاسی، علیقُلی آقا، مصری و آقانور دیگر مساجدی هستند که در کتاب از آنها نام برده اند.
فصل ۴ کتاب به کلیساهای اصفهان، تاریخ و معماری آنها اختصاص دارد. محله ارمنی نشین جُلفای این شهر ۲۴ کلیسا داشته که تا امروز ۱۳ کلسیا باقی مانده اند. «وانک» مهمترین کلسیای ارامنه گریگوری ساکن جلفا محسوب می شود اما کلسیای «گیورک» پس از کلیسای هاکوپ از دیگر کلسیاهای جلفا قدیمی تر است و در آن سنگ هایی نگهداری می شود که پیش از آن در بنای عمارت اوچ کلیسای ایروان بوده است.
درباره بنای کلیسای وانک هم جالب است بدانیم معماری آن شیوه ای ایرانی دارد و همانند مساجد ایرانی دارای گنبد است.
فصل های ۵ و شش کتاب، به مدارس به کاخ های اصفهان قدیم اشاره دارند. مدرسه معروف چهارباغ از آن جمله است که به صورت چهار ایوانی است. نمای خارجی عمارت شامل سردری رفیع و باشکوه است. ۱۷ طاق نمای دو طبقه آجری در اطراف در دروی باغ خودنمایی می کنند. در اصلی مدرسه که نقره و طلا تزیین شده نمونه بارز هنر زرگری و قلمزنی دوره صفویان است.
مدرسه ملاعبدالله در ابتدای بازار قیصریه اصفهان واقع شده و چنانچه در کتاب آمده است «مولانا» هم در این مدرسه تدریس داشته است.
درباره مدرسه «جلالیه» هم آورده اند: این مدرسه با دو ایوان در جنوب و شمال، و حجره هایی که در جناح های مختلف ساختمان انسجام یافته اند به کتیبه هایی که با خط ثلث و کوفی نوشته شده اند و تزیینات کاشی کاری، معقلی، مقرنس کاری و گچ بری در عداد بناهای جالب توجه اواخر دوره صفویه محسوب می شوند.
«نیم آورد» نیز نام یکی از مدارس مشهور و طلبه نشین اصفهان است که با تزیینات فراوان گچ بری، خطوط بنایی و قطارهای گچ بری آراسته شده و افرادی همچون آیت الله بروجردی، مرحوم جلال همایی در آن حجره داشته اند. این اواخر هم «حکیم غلامحسین ابراهیمی دینانی» در همین مدرسه مشغول درس و بحث بوده است.
کاخ «عالی قاپو» که نمونه ای منحصر بفرد از معماری کاخ های عهد صفوی است. مینیاتورهای هنرمندانه «رضا عباسی» نقاش معروف آن عصر و همچنین گچ بری های اتاق صوت با هدف آکوستیک طراحی و اجرا شده اند تا نغمه ها و صداها به طور طبیعی و دلنشین شنیده شوند.
درباره کاخ هشت بهشت نیز «شاردن فرانسوی» می گوید: «تمام سقف های این کاخ موزاییک بسیار عالی دارد. دیوارها و جرزها دو طبقه و دالان ها و غلام گردش هایی در اطراف آن است. در این دالان ها صدها مکان است که دلکش ترین و فرح انگیزترین نقاط دنیا محسوب می شوند.»
در کاخ معروف چهل ستون هم شیرهای سنگی چهارگوشه حوض مرکزی، تالار و ازاره های مرمری منقش اطراف آن-تزیینات طلاکاری سرسرای پادشاهی و اتاق های طرفین تالار آینه و تابلوهای نقاشی تالار پادشاهی و چندین و چند نقش و نگار دیدنی دیگر به چشم می خورند.
هر چند ظلّ السلطان حاکم نادان دوره قاجار اصفهان، گویا با فروش زمین و حتی کاشی بناهای تاریخی خرج قشون خود را تامین می کرده است و «لُرد کرزن» که وسعت زیاد خسارت وارده بر این بنا در دوره قاجار را درک کرده بود فریاد بر می آورد: «اگر آن کافر را گیر آورده بودم با خوشحالی وی را در بشکه ای از رنگ خودش خفه می کردم!»
دیگر فصل کتاب از بازارهای اصفهان نام برده و مهترین آنها را «قیصریه» دانسته است. بازارهایی همچون چهارسو نقاشی، گلشن یات جارچی، دروازه اشرف، لواف ها و آهنگران، کفشدوزها، رنگرزها، زرگرها، تفنگ سازها، کلاهدوزها، غاز، شاهی و هنر.
کاروانسراها که بنیاد آنها از دوره هخامنشی است و در سلسله های اشکانی، ساسانی، سلجوقی، غزنویان، آل بویه و در نهایت صفویه که عصر طلایی این بناهاست در فصل هشتم کتاب جای گرفته اند.
در صفحه ۱۴۴ و ۱۴۵ کتاب آمده است: در دوره صفوی طرح معماری کاروان سراها متنوع گردید و علاوه بر کاروان سراهای چهارایوای، نوع کوهستانی، مدّور هشت ضلعی و کویری بر طبق موقعیت جغرافیایی و مکانی احداث شد. «آرتو ابهام پوب» معتقد است: «احداث و ایجاد کاروان سراها در ایران پیروزی بزرگ معماری ایران است و در هیچ جای دنیا کاربرد و ویژگی هی خاص معماری آن را نمی توان یافت.»
شاردُن فرانسوی عدد کاروانسراهای اصفهان را یکهزار و ۸۰۰ بنا عنوان کرده که گویا در بیابان و بیرون شهرها پولی برای اقامت نمی گرفته اند اما در شهرها اجاره مختصری دریافت می شده است.
کاروان سراهای عباسی و «مقصود عطار» نمونه این سازه های چند منظوره اند.
فصل های نهم و دهم کتاب به معماری باغ ها و گرمابه ها پرداخته و نوشته است: دوران پایتختی اصفهان در قرونی مانند قرن سوم به بعد یا دوره سلجوقی دوره شکوفایی این باغ ها است. باغ هایی همچون چهارباغ، غدیر، قوشخانه، نقش جهان، بهشت آیین، انگورستان، تاج آباد، مهدیخان، زرشک و داروغه و فرح آباد.
حمام های شیخ بهایی، خسرو آقا، علی قلی آقا و خواجه ها نیز ازجمله گرمابه های قدیم اصفهان هستند.
درباره گورستان های اصفهان هم شادرن معتقد است ۱۲ قبرستان در این شهر وجود دارد که تخت فولاد مهمترین آنها است.
فصل ۱۲ کتاب هم مربوط به پل های اصفهان است که قدیمی ترین آنها پل شهرستان بوده و درباره سی و سه پل، پل خواجو، مارنان و چند پل دیگر نیز شرحی در کتاب آمده است.
فصل پایانی هم درباره کتابخانه ها، بیمارستان ها ، باغ وحش ها و یخچال های قدیم اصفهان است.
گویا به مناسب خوبی آب و هوا بیماری های خانمان سوز در ایران نبوده و تنها دو بیمارستان در اصفهان توسط شاه عباس بزرگ وجود داشته است.
شاردن درباره بیمارستان بازار اصفهان نوشته است: «اینجا تنها هشت نفر دیوانه که با زنجیر دست و پایشان را بسته اند وجود دارد.»
نویسنده برای نگارش کتاب از ۲۳۴ منبع مختلف و ۴۱ مجله و مقاله بهره برده است.
کتاب «معماری اصفهان» در ۲۳۸ صفحه توسط انتشارات واژه آرا چاپ شده است.
۷۱۴۷/۶۰۲۶/
نظر شما