بار دیگر محرم از راه رسید و همه مناطق کشور حال و هوایی عجیب به خود گرفته است؛ پیر و جوان، زن و مرد، کودک و نوجوان در هیات‌ها به تکاپو افتاده اند تا قابی ماندگار از آیین های خود به جا بگذارند.
این روزها گویا برای هر کسی سهمیه‌ای گذاشته‌اند، سهمیه‌ای به نام دلتنگی و اشک که با شنیدن نام امام حسین (ع) و کربلا نقش زمین می‌شود و خبر از آمدن ماه ماتم، رشادت، دلیری، صبر و استقامت می دهد.
این حس دلتنگی و ابراز ارادت به سیدالشهدا(ع) در هر منطقه ای از کشور به سبک و سیاقی نمایش داده می شود و خراسان شمالی نیز که به سرزمین اقوام شهره است هرساله با آیین هایی ویژه این ایام را گرامی می دارد.
ایامی که برای دیار گنجینه فرهنگ همچنان حال و هوای گذشته را دارد و هنور رنگ نباخته است به گونه ای که همچنان آیین های نخل گردانی، تعزیه خوانی، حلیم پزان و سنگ زنی در این منطقه برگزار می شود.
این آیین های مذهبی که بسیاری از آن نیز در فهرست میراث معنوی کشور نیز ثبت شده، هزاران جوان دلداده به مکتب حسینی را به سمت خود می کشاند و شوری در شهرها به پا می کند که وصف هر کدام شنیدنی است و بیان آن هر چند مختصر، خالی از لطف نیست.
عَلَم‌بندی و عَلَم‌گردانی
" علم" معمولا از چوبی بلند و محکم به طول دو تا سه متر ساخته شده که پارچه ای سیاه به دور آن پیچیده شده و بر فراز و نوک این چوب قبه ای گنبدی شکل و یا سرپنجه ای از جنس برنج نصب شده که نقش پنج انگشت در بالای علم وجود دارد.
این پنج انگشت نشانه انگشتان بریده حضرت ابوالفضل العباس (ع) است و از بالا تا پایین علم نیز با پارچه های رنگارنگ تزیین شده است.
قربانی کردن و توزیع نذورات نیز از دیگر برنامه هایی است که هنگام علم گردانی انجام می شود و هر کس هر نذری دارد در هنگام ورود عَلم به منزلش انجام می دهد.
سینه‌زنی
سینه‌زنی امام حسن(ع) و امام حسین(ع) از آیین‌های عزاداری این ماه است که در شهرستان جاجرم در ادامه علم‌گردانی برگزار می‌شود.
در این آیین پس از رسیدن عَلَم به صحن مسجد، فردی در میانه میدان، علم را در دست می‌گیرد و دیگران در حالی که دست در کمر یکدیگر می‌اندازند، دور علم می‌چرخند و با دست دیگر بر سینه می‌زنند.
آنها در ۲ گروه نام امامان حسن(ع) و حسین(ع) را تکرار می‌کنند، به شکلی که گروهی با صدای بلند یا حسن(ع) گفته و گروه دیگر نام یا حسین(ع) را فریاد می‌زنند.
تعزیه خوانی
ماه محرم در کنار برگزاری آیین های سوگواری و عزاداری عاشقان امام حسین (ع)، فرصتی مناسب برای اجرای نمایش دینی و مذهبی تعزیه است.
اگرچه آیین های عزاداری ماه محرم در خراسان شمالی شبیه مراسم های سایر استان ها است اما برخی آیین های این دیار ویژگی های منحصر به فردی دارد.
هر سال در ماه محرم و صفر، گروه‌های تعزیه خوان در سراسر خطه خراسان شمالی به اجرای مجالس گوناگون تعزیه می‌پردازند.
در این میان گروه هایی موسوم به گروه های تعزیه‌خوانی «شبیه خوانی» با برگزاری آیین هایی خاص سعی در به تصویر کشیدن حادثه کربلا دارند.
آیین حلیم‌پزان
آیین حلیم‌پزان از دیگر رسومات ماه محرم است؛ آیینی که از نخستین شب ماه محرم در همه شهرستاهای این استان اجرا و هر شب پس از عزاداری، حلیم تهیه شده از گندم و گوشت توزیع می‌شود.
پخت حلیم ویژه محرم با آداب و ترتیب خاصی همراه است و قدمت آن به ۲۵۰ سال قبل باز می‌گردد به گونه ای که از دوره صفویه که محرم و صفر و آیین‌های شیعه جدی گرفته شد، آغاز و در دوره قاجاریه تثبیت شد.
مطابق با مجلسی که برگزار می‌شود، هر شب یک یا چند گوسفند نذری با مراسم و دعاهای خاص برای پخت حلیم ذبح می‌شود و سپس فردی مومن و معتمد، دست خود را داخل گندم آماده شده برای این خوراک می‌کند و دعا می‌خواند.
همه مراحل پخت حلیم با صلوات و یاد امام حسین(ع) همراه است.
زمان پخت حلیم طولانی و مرحله‌ای خاص به نام چومبه‌زنی وجود دارد که انجام آن تا چندین ساعت طول می‌کشد و به قدرت بازوی زیادی نیاز دارد به طوری که جوانان و عزاداران برای مشارکت در این کار به صف می‌ایستند.
نخل‌گردانی جاجرم
هر ساله آیین هایی مانند نخل‌گردانی جاجرمی ها با حضور هزاران نفر از جمعیت عزادار و سوگوار که از راه‌های دور و نزدیک خود را به این شهرستان رسانده‌اند، برگزار می‌شود و همه در کنار هم با خلوص و عشق، نخل عزای امام حسین(ع) را بر دوش می‌گیرند و به گردش درمی‌آورند و نوای یا حسین(ع) سر می دهند.
همزمان با عاشورا گردشگران زیادی برای دیدن این مراسم به شهرستان جاجرم در جنوب غربی خراسان شمالی سفر می‌کنند.
در روز عاشورا هیات‌ها و دسته‌های زنجیرزنی با نظمی خاص در حسینیه بزرگ جاجرم گردهم می‌آیند و از هر هیات یک نفر چند دقیقه‌ای نوحه‌خوانی می‌کند و دیگران سینه و زنجیر می‌زنند.
پیش از عزاداری، مردم جاجرم بر اساس سنتی چند صدساله، ۲ نخل چوبی و فلزی را در میدان حسینیه این شهر برپا می کنند و این نخل‌ها را با پارچه‌های سیاه و سبز متبرک به اسامی امام حسین(ع) و حضرت ابوالفضل(ع) می‌پوشانند و بر بلندای ۲ نخل نیز عَلَم‌هایی شبیه نیزه‌های جنگی با اشعاری روی تیغه‌های آن قرار می گیرد.
ده ها نفر در حمل این نخل‌ها مشارکت می کنند و پس از ورود نخل‌ها به میدان، حرکت آنها سرعت می‌گیرد و عزاداران پشت سر نخل‌ها حرکت می‌کنند و سپس نخل‌ها را دور میدان می‌چرخانند و پس از چند چرخش، نخل‌ها در محل‌هایی مخصوص بر زمین گذاشته می‌شود.
سپس مردم به سوی بقعه «خواجه مهزیار» از یاران خاصه حضرت امام رضا(ع) که در جاجرم دفن است، حرکت و بر مزار اموات حضور پیدا می کنند.
بر اساس اعلام اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، آیین نخل‌گردانی در جاجرم افزون بر ۴۰۰ سال قدمت دارد و سال ۱۳۹۰ در فهرست آثار معنوی به ثبت رسیده است.
آیین بیل گردانی
این آیین به یاد تدفین شهدای کربلا توسط قبیله بنی اسد در روز دوازدهم محرم در شهرستان گرمه برگزار می شود.
مسیر حرکت هیات های عزاداری کنار مسجد الحسین (مسجد در قلعه) آغاز و پس از عبور از محله قدیمی شهر (محله باغمزار)، تعزیه را در میدان اصلی شهر به
این صورت اجرا می کنند که عده‌ای از اهالی شهر گرمه با تن کردن نیم‌تنه بلند عربی (کفن) و بیل به دست به نشانه مردان قبیله بنی اسد که جهت دفن پیکرهای
مطهر شهدا به کربلا آمده بودند به اجرای تعزیه می‌پردازند و پس از آن سینه‌زن‌ها وارد می‌شوند و شورآفرینی می کنند.
آیین بیل گردانی با شماره ۴۲۶ در فهرست آثار معنوی ملی کشور به ثبت رسیده است.
آیین سنگ زنی
بسیاری از سالخوردگان منطقه بام و صفی‌آباد از زمانی که به خاطر دارند و پدرانشان به یاد می‌آورده‌اند، شاهد برگزاری مراسم سنگ زنی بوده‌اند و به گفته اهالی این منطقه آیین سنگ‌زنی به چندین نسل قبل می‌رسد.
این مراسم را از این‌جهت سنگ‌زنی می‌نامند که صدای زدن ۲ چوب توسط عزاداران صدایی شبیه زدن ۲ سنگ به هم ایجاد می‌کند و به عنوان یکی از روش‌های عزاداری محسوب می شود.
عزاداران در حین خواندن مرثیه در سوگ امام حسین (ع) همراه با ریتم خاص نوحه، با زدن ۲ تکه چوب دایره‌ای شکل به یکدیگر همراه با حرکت‌های هماهنگ به عزاداری می‌پردازند.
آیین سنگ‌زنی با شماره ۱۹۱۷ در فهرست آثار ناملموس کشور به ثبت رسیده است.
شام غریبان
هیات ها و مردم عزادار خراسان شمالی با حضور در مساجد و حسینیه های شهرها و روستاها با نوحه سرایی و مداحی برای غربت و تنهایی قافله سالار دشت نینوا
زینب کبری (س) در شب شام غریبان با شمع‌هایی که در دست دارند، محله به محله می روند و در تاریکی شب و در هر منطقه ای توقف کرده و به عزاداری و
همدردی با اسرای کاروان امام حسین(ع)، اقدام به نوحه سرائی می کنند.
به گزارش ایرنا، ۱۵ آیین و مراسم مذهبی ویژه ایام محرم و عاشورای استان در فهرست میراث معنوی کشور ثبت شده است.
خراسان شمالی با یک میلیون نفر جمعیت، یکهزار و ۲۰۰ اثر تاریخی شناسایی شده در شمالشرق کشور قرار دارد.
از مجموع آثار ثبت شده این استان در فهرست ملی کشور، ۵۰۹ اثر تاریخی، ۴۲ اثر طبیعی، ۷۰ اثر ناملوس و تعداد ۱۱ اثر نیز ثبت جهانی شده است.