مساجد قدیمی آذربایجان شرقی روایتگر تاریخ و اعتقادات عمیق شیعی منطقه

به گزارش ایرنا، مساجد قدیمی و زیبای تبریز نمودی از عینیت یافتن این شهر كهن به عنوان نخستین پایتخت جهان تشیع و استقرار پایگاه تشیع در ایران بوده كه یكی از بهترین نمونه های جاذبه گردشگری دینی و مذهبی كشور است.

مساجد كهن و تاریخی آذربایجان شرقی از جمله كبود یا فیروزه اسلام، جامع، استاد شاگرد تبریز،علیشاه تبریز(ارگ) و مسجد جامع مرند نمود گردشگری دینی و مذهبی و معماری اسلامی در ایران است.

مسجد در تاریخ كهن مسلمانان قبله گاه و خلوتگه گلشن راز عاشقان و مریدان حضرت حق بوده و همواره نوای نماز و ندای دعای مومنان در دل شب و عمق سحر تا افلاك بلند بوده است.

تنوع و كثرت مساجد تاریخی از گذشته های دور در تبریز، نشانه شكوه و عظمت و روح اسلام گرایی مردم خطه آذربایجان است.

نگاهی گذرا به تاریخچه مساجد آذربایجان حاكی از هویت و جایگاه بلند این خطه از سرزمین اسلامی در ترویج اسلام و مذهب و فرهنگ شیعه در ایران است.

مسجد كبود تبریزˈ (گؤی مچید)

مسجد كبود یا فیروزه اسلام در مركز شهر كهن تبریز، نمونه بارزی از فرهنگ و هویت تاریخی و اسلامی این شهر است.

تاریخ ساخت این مسجد كه در زبان محلی به آن ‘گوی مچید’ گفته می شود به قرن نهم هجری می رسد.

این مسجد در منطقه تاریخی و قدیمی تبریز واقع شده و به دلیل وجود گنبد زیبای فیروزه ای و كاشی كاری های معرق و لاجوردی به مسجد فیروزه اسلام شهرت دارد.

ساختمان این مسجد بنا بر كتیبه سر درب آن به سال ‎ 870هجری قمری مربوط می شود كه در آن سال توسط همسر سلطان جهانشاه مقتدرترین حكمران سلسله ˈقره قویونلوهاˈ كه فردی شاعر و زیباپسند بوده، بنا شده است.

آرامگاه جهانشاه و نزدیكان وی در انتهای شبستان كوچك در داخل سرداب این مسجد قرار گرفته است.

در كاشیكاری آن رنگ لاجوردی و بیشتر آن نیز از قطعات شش ضلعی استفاده شده و تمام سطح سقف آن هم زرنگار (نقاشی با آب طلا) است.

كف شبستان های این مسجد باشكوه به احتمال قوی مرمرین بوده است. بنای اصلی ساختمان مسجد، دارای صحن وسیعی است كه در آن آثاری از مجموعه ای از بناهای مدرسه، حمام، خانقاه و كتابخانه ساخته شده است.

گنبدهای این مسجد یك بار در سال ‎ 1193هجری قمری به دلیل زلزله فرو ریخت و خراب شد.

براساس گزارش های محلی مرمت و بازسازی این مسجد به منظور حفاظت بخش های باقیمانده شامل طاق ها و پایه ها در سال ‎ 1318شمسی آغاز شد، بیشترین مرمت مسجد كبود درسال ‎ 1343شمسی انجام شده و دوباره سازی گنبدهای رفیع آن نیز از سال 1354 شمسی از سوی دفتر فنی حفاظت آثار باستانی و به همت زنده یاد استاد ˈمعمارانˈ هنرمند برجسته آذربایجانی به پایان رسید.

مسجد كبود در سال ‎ 1310شمسی در فهرست آثار ملی ثبت شده است، در مجاورت این اثر باستانی تبریز، پارك كوچك و زیبایی به نام شاعر نامی ˈخاقانیˈ بنا شده كه مقبره وی در مقبره الشعرای تبریز واقع است.

همچنین مجموعه مسجد كبود تبریز را موزه تاریخی آذربایجان تكمیل می كند.

* مسجد جامع تبریز *

این مسجد كه در كتاب های تاریخی از آن به عنوان جامع كبیر نام برده شده در همه ادوار تاریخی همواره مسجد جامع شهر بوده و بازار قدیمی و سنتی تبریز به عنوان بزرگترین بازار مسقف جهان بر گرداگرد آن شكل گرفته است.

قدیمی ترین بخش آن شبستان وسیعی است كه در آن طاق ها و گنبدهایی بر فراز ستون های هشت گوش آجری كه زینت بخش آن گچبری های ظریف و هنرمندانه دوره روادیان (مقارن سلجوقیان) بوده، بنا شده است.

مسجد جامع در دوره ایلخان مغول مورد توجه و تعمیر بوده و الحاقاتی به آن افزوده شده و محراب رفیع گچبری باقیمانده، یادگار آن دوره است.

در دوره حكومت آق قویونلویان در آذربایجان گنبدی رفیع مزین به انواع كاشیكاری معرق به وسیله سلجوق شاه بیگم زن اوزون حسن در بخش شمالی آن احداث شده كه هنوز هم پایه ها و گوشه هایی از كاشیكاری های آن باقیمانده است.

در زلزله مهیب سال 1193 هجری قمری كه تمام عمارت های تبریز را در هم كوبید، این مسجد نیز از خرابی ها بی نصیب نماند.

مسجد فعلی با پایه های متین و پوشش طاق و چشمه بعد از زلزله (اوایل حكومت قاجاریه) و توسط حسینقلی خان دنبلی حاكم وقت بنا شده كه از آثار خوب قاجاریه است.

* مسجد استاد و شاگرد تبریز *

این مسجد از طرف امیرحسن چوپان ملقب به علاء الدین ساخته شده است و چون تحریر كتیبه ها و مندرجات دیوارهای داخل و خارج مسجد به خط عبدالله سیرفی و یكی از شاگردان زبر دست وی صورت گرفته لذا عوام، آن مسجد را استاد و شاگرد نامیدند.

* مسجد اسماعیل خاله اوغلی (پسرخاله) *

این مسجد در سمت چپ یا جانب جنوبی دالان مدرسه طالبیه بین مدرسه دینی جعفریه و مسجد جامع بزرگ تبریز واقع شده است.

این مسجد ‎ 10ستون سنگی زیبا و هجده گنبد ضربی آجری دارد كه آن را مسجد ˈملا محمد حسن پیش نمازˈ می گفتند.

* مسجد امام جمعه *

این مسجد در جنب شرقی بازار مسجد جامع در نزدیكی مدرسه طالبیه واقع شده است.

بیست ستون سنگی با سر ستون مقرنس و سی گنبد ضربی آجری دارد. ستون ها در چهار ردیف قرار گرفته اند و روی همه آنها رنگ سبز زده شده و به دلیل این مسجد به مسجد سبز نیز مشهور بوده و بازرگانی دیندار به نام حاج علی به تاریخ ‎ 1255هجری قمری آنرا عمارت كرده است.

* مسجد حاج صفر علی *

این مسجد در ضلع شمالی حیاط مدرسه حاج صفرعلی واقع شده و مسجدی با عظمت و زیبا با گنبدی بلند و مناره ای منقش به كاشی های آبی رنگ است.

در ضلع شرقی و غربی مسجد دو تالار دیگر وجود دارد كه هر یك به جای خود مسجد جداگانه ای به شمار می رود.

میان مسجد حاج صفرعلی و دو مسجد جانبی، پنجره هایی چوبی نهاده اند كه موقع باز شدن آنها هر سه مسجد به هم متصل می شوند و به صورت مسجد واحدی در می آیند.

بانی مسجد بازرگان معاصر نایب السلطنه حاج صفرعلی خویی است.

* مسجد حجت الاسلام *

این مسجد در جنوب صحن مدرسه طالبیه و جانب غربی مسجد جامع واقع شده و پنجاه و چهار گنبد آجری آن بر روی چهل ستون سنگی كبود قایم است.

همه ستون ها منشوری و دارای قاعده ‎ 10ضلعی و سر ستون مقرنس یكنواخت هستند به جز یك ستون بزرگ واقع در جلو محراب كه حجاری تزئینی مارپیچی و سر ستون مقرنس پركاری دارد و از شاهكارهای هنر حجاری به شمار می رود.

* مسجد علیشاه تبریز *

بنای ارك تبریز باقیمانده مسجدی بوده كه در قرن ششم هجری توسط تاج الدین علیشاه تبریزی وزیر الجایتو (غازان خان ،ایلخان مغول) ساخته شده و در زمان خود بزرگترین بنای اسلامی دنیا بوده است.

قسمت جنوبی این مسجد دارای طاقی بزرگ بوده كه گویا به علت تعجیل در بنیان آن فرو ریخته است.

عرض این بنا 30 متر و ارتفاع آن 26 متر است. عرض دیوارها 10 متر و داخل آنها مركب از دو دیوار عریض بوده كه توسط طاق هایی به هم اتصال یافته است.

حمدالله مستوفی در توصیف این مسجد طاقی بر بالای آن ندیده و این بنا در دوران قاجاریه مبدل به انبار غلات و مخزن مهمات شده و حصاری دور آن كشیده شده و نام ارك یافته است.

ارك در دوران مشروطیت به دست مشروطه خواهان افتاد و در نتیجه باعث تقویت موضع آنان شد، این بنا در سال های قبل از انقلاب تبدیل به باغ ملی یا گردشگاه عمومی شده و هم اكنون نیز از محوطه این اثر باستانی به عنوان مصلی استفاده می شود.

* مسجد حسن پادشاه *

این مسجد توسط اوزون حسن یا فرزندش یعقوب ساخته شده و اكنون به صورت ویرانه متروكی درآمده است. چند ستون سنگی و پاره ای سنگ نوشته های شكسته و در هم ریخته تنها باقیمانده از آن مسجد است.

* مسجد شاهزاده *

این مسجد به مسجد شهدا معروف شده و در زمان عباس میرزا ولیعهد ساخت آن آغاز و در زمان مهدیقلی میرزا برادر محمد شاه تكمیل شده است.

* مسجد مقبره *

این مسجد ‎ 9ستون سنگی خوش تراش داشته گنبدهایش بلند و ضربی بوده و در زلزله ‎ 1193تبریز سقف آن فرو ریخت و بعدها ساخته شد.

بازسازی مسجد مقبره توسط مرحوم میرزا مهدی قاضی طباطبایی انجام شده و چون مقبره خودش در آن قرار گرفته، به نام مسجد مقبره خوانده شده است.

مقبره آیت الله شهید محمد علی قاضی طباطبایی اولین امام جمعه تبریز نیز در این مسجد قرار دارد.

* مسجد ظهیریه *

این مسجد در جانب غربی بقعه سید حمزه واقع شده و مسجدی بدون ستون و در ابعاد بیست در هشت متر دارای گنبدی بزرگ است.

تزئینات و نوشته های سقف مسجد تذهیب بوده و بانی مسجد ظهیریه ، ظهیرالدین پسر صدرالدین وزیر آذربایجان بوده كه بقعه و مدرسه سید حمزه را تعمیر و این مسجد را در سال ‎ 1087هجری قمری ساخته است.

این مسجد وقف نامه ای مفصل داشته و آخرین بار در ‎ 1297هجری در زمان ناصرالدین شاه دوباره سازی شد.

مساجد دیگری در استان وجود دارد كه از سابقه تاریخی بالایی برخوردار است كه مسجد 'اسنق' هریس مربوط به قرن هشتم هجری قمری از جمله این مساجد است .

7223/1756