شهر تاريخي بلقيس در خراسان شمالي از ديد گردشگران پنهان مانده است

شماری از مردم اسفراین علت ناشناخته بودن این شهر تاریخی را عدم اطلاع رسانی مناسب از سوی دست اندركاران فرهنگی عنوان می كنند.

آنها همچنین قرار نداشتن اسفراین در حد فاصل شاهراه اصلی قطب سیاحتی (شمال كشور) و زیارتی (مشهد مقدس) را یكی دیگر از دلایل مسافرت كمتر گردشگران و مسافران نوروزی به این شهر تاریخی می دانند.

شهر تاریخی بلقیس از بزرگترین مجموعه های معماری خشتی و گلی كشور و از جاذبه های مهم گردشگری استان خراسان شمالی است كه مسافران نوروزی برای دیدن شهر بلقیس می توانند از دو مسیر ارتباطی'سبزوار - اسفراین' یا 'بجنورد - سبزوار' به شهرستان اسفراین سفر كنند.

این اثر تاریخی در فاصله سه كیلومتری جنوب شهر كنونی اسفراین قرار دارد.

امروز خرابه های شهر كهن اسفراین از یك مجموعه آثار شامل بقایای ارگ و خندق اطراف آن، بخشهایی از حصار گرداگرد، بقایای مقبره شیخ آذری، ویرانه های معروف به 'منارتپه' و یك گورستان وسیع در نزدیكی دروازه شرقی تشكیل شده است.

مجموعه آثار شهر بلقیس تحت عنوان 'شهر تاریخی اسفراین' در سال 1480 به شماره 4497 در فهرست آثار ملی كشوربه ثبت رسیده است.

شهر بلقیس، ارگ یا قلعه بلقیس كه در منابع به آن 'نارین قلعه' نیز نام داده اند برجسته ترین اثر در این محوطه است كه مساحتی بیش از 51 هزار و 5/712 متر مربع را شامل می شودو 20 برج در اندازه های مختلف در گرداگرد آن تعبیه شده و از هرسو با خندق احاطه شده است.

مصالح اصلی به كار رفته در ساخت قلعه گل چینه است كه در بخشهای مختلف از خشت، آجر و چوب برای استحكام بیشتر استفاده شده است.

دروازه ورودی این اثر در سمت شمال غربی است و در طرفین آن دو برج قرار دارد.

در شمال ارگ محدوده 'شارستان' قراردارد كه در گرداگرد آن را حصاری گلی بزرگی در بر گرفته و این حصار تدافعی در 50 سال اخیر عمدتاً به علت تخریب انسانی تا حد زیادی از بین رفته است.

این در حالی است كه در یك عكس هوایی كه درسال 1316 (حدود 70 سال قبل) به دست 'اریك اشمیت' از موسسه شرق شناسی دانشگاه شیكاگو تهیه شده تمام حصار شهر سالم و قابل مشاهده بوده است.

از تأسیسات داخلی شهر بلقیس اثر قابل توجهی برجای نمانده كه در گمانه زنی های اخیر اطلاعات جالبی از این بقایای اندك استخراج شده است.

شهر بلقیس برای نخستین بار در سال 1352 توسط دفتر فنی سازمان ملی حفاظت آثار باستانی خراسان به صورت محدود مورد گمانه زنی قرار گرفت.

براساس نتیجه این كاوشها كه فقط به داخل قلعه محدود می شد، آثار و بقایای شهر بلقیس به دوره صفوی نسبت داده شد و در آن زمان به دلایلی آثار خارج از قلعه مورد توجه قرار نگرفت.

گمانه زنی های اخیر در سال 1385 در این محوطه منجر به شناسایی دوره های مختلف استقرار در این شهر شد این محوطه در قرون اولیه اسلام (قرن سوم و چهارم هجری) شكل گرفته و تا پایان دوره صفوی به طور مداوم مسكونی بوده است.

هرچند در برهه های خاصی از تاریخ مانند دوره یورش مغولان، حمله تیمور لنگ و آشوبهای ازبكها در دوره صفوی در اثر اغتشاشات به آن لطمه وارد شده و از اهمیت آن كاسته شده است.

شهر بلقیس تقریبا یكهزار سال به طور مداوم مسكونی بوده است.

همچنین گمانه زنی های باستان شناسی در این محوطه مسایل زیادی از جمله حدود و حریم این شهر تاریخی، زمان ایجاد شهر و سابقه استقرار در آن و نیز رشد آن را در ادوار مختنلف روشن كرده است.

همچنین تحلیل فضاهای شهری و كاركرد هریك از بخشهای شهر تا حدی مشخص شده است و به عنوان مثال در این گمانه زنی ها محل گورستان، محدوده ذخیره سازی غلات، بخشهای صنعتی شامل كارگاه های ذوب آهن و كوره های پخت آجر مشخص شده است.

در گمانه زنی های به عمل آمده در بخش معروف به 'منار تپه' كه برخی مورخان آن را ویرانه های مسجد شهر قدیم اسفراین قلمداد كرده اند، نشان می دهد این سازه دست كم از قرون میانی اسلامی به این سو یك فضای صنعتی بوده و انبوه سرباره های آهن، تل های خاكستر و بقایای یك كوره در دامنه تپه این فرض را تایید می كند.

از بین یافته های باستان شناختی می توان به انواع ظروف سفالی لعابدار و ساده، بویژه سفال ' نوع نیشابور' و نیز سفال آبی و سفید دوره صفوی اشاره كرد.

از یافته های جالب توجه دیگر می توان به چند سكه مسی اشاره كرد كه مربوط به دوره سامانی هستند و نام نوح سامانی بر روی یكی از آنها خوانده می شود و اشیای جالب توجهی مانند یك تاس تخته نرد از جنس عاج و یك مهره بازی نرد و مجسمه های كوچك سفالی اسب اشاره كرد.

در نزدیكی دروازه شرقی كه در منابع تاریخی از آن به عنوان دروازه نیشابور یاد شده گورستانی به مساحت 10 هكتار كشف شده كه از قرون اولیه اسلامی تا دوره صفوی پیوسته به عنوان گورستان شهر استفاده می شده است.

در این گورستان سنتهای مختلف تدفین از جمله گوهرهای تابوتی، سردابه ای و گورهای آجرچین دیده می شود كه نشان دهنده تعبیر سنت تدفین در دوره های مختلف است.

از جالب ترین موارد كشف چندین اسكلت در داخل تابوتهای چوبی است كه به صورت طاقباز دفن شده اند.

حاصل گمانه زنی های شهر بلقیس علاوه بر تعیین حریم و میله كوبی این شهر تاریخی، كشف مجموعه كم نظیری از اشیاء تارخی مربوط به سده های سوم و چهارم هجری تا دوره صفوی است كه هم اكنون در موزه آیینه خانه در شهر بجنورد نگهداری می شوند.

همچنین با توجه به حفر كانال های انتقال آب سد 'بیدواز' به مناطق كشاورزی اطراف شهر بلقیس در سال 1383 و تخریب بخشی از آثار این محوطه تاریخی، سازمان میراث فرهنگی در صدد برآمد تا با اعزام گروهی از باستان شناسان این شهر تاریخی را كاوش كرده و برای جلوگیری از تعرضات بعدی حریم آن را مشخص كند.

از همین رو در بهار سال 1386 گروهی ده نفره متشكل از كارشناسان باستان شناسی، نقشه برداری، مرمت اشیای تاریخی و چند طراح به منطقه اعزام شدند و به مدت دو ماه به كاوش در این شهر تاریخی مشغول شدند.

حاصل این كاوش مشخص شدن محدوده حریم این شهر تاریخی 140 هكتاری و كشف مجموعه ای از آثار ارزشمند دوره اسلامی است.

معاون گردشگری و سرمایه گذاری اداره كل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان شمالی درباره معرفی این اثر تاریخی به گردشگران به ایرنا گفت: شهر بلقیس در اسفراین از آثار شاخص استان خراسان شمالی به شمار می رود.

'مهدی عسگرزاده' با اشاره به اینكه هم اینك این اثر تاریخی در مرحله مرمت و احیا قرار دارد، اظهار داشت: علت عمده عدم معرفی این اثر به گردشگران انجام مرمت و در حاشیه قرار گرفتن اسفراین از مسیر اصلی تردد مسافران عبوری از استان است.

وی گفت: تازمانی كه مرمت و احیای این اثر خشتی با ارزش كشور بعد از ارگ بم تمام نشود، فعالیت برای معرفی این اثر به گردشگران در سطح گسترده میسر نیست.

وی افزود: با وجود این، به معرفی شهر بلقیس به گردشگران بویژه در ایام تعطیلات نوروز 91 در قالب كتابچه و نقشه استان اقدام شده است.

وی گفت: هم اینك بازدید شهر بلقیس از سوی گردشگران بویژه ایام تعطیلات نوروز به صورت متفرقه صورت می گیرد.

عسگرزاده افزود: این معاونت برای معرفی آثاری چون شهر تاریخی بلقیس بعد از پایان مرمت آن، مسجد جامع و قلعه جلال الدین واقع در شهرستانهای اسفراین، جاجرم و گرمه استان كه در حاشیه تردد مسافران نوروزی قرار دارد، برنامه ریزی ویژه برای معرفی و جذب گردشگر در آتی دارد. ك/4

623/330