عطار نيشابوري، فيلسوف و شاعري حقيقت جو

شیخ فریدالدین ابو حامد محمد عطار نیشابوری، از بزرگان مشایخ تصوف ایران در قرن ششم و اوایل قرن هفتم هجری است.

وی در سال 537 هجری در قریه (كدكن) نیشابور به دنیا آمد و چون در آن شهر به دارو فروشی و عطاری اشتغال داشت، به لقب عطار معروف شد.

عطار در دكان دارو فروشی به درمان بیماران می پرداخت و به كسب علوم و درك صحبت مشایخ و بزرگان اهل تصوف از جمله 'شیخ نجم الدین كبری' و دیگران نیز روزگار می گذراند.

وی در جوانی، به شیوه سالكان طریقت، یك دوره سفر به‌ ماوراء النهر، هند، عراق‌، شام‌ و مصر داشت و در این سفرها بزرگان ادب و دین را زیارت كرد؛ به حج رفت و سپس‌ به‌ شهر خود نیشابور بازگشت‌ و در آنجا اقامت‌ گزید و در راه عرفان تلاش های فراوان كرد.

عطار در این راه آنقدر پیش رفت كه خود از پیشوایان این طریقت گشت و مقامش به جایی رسید كه مولانا جلال الدین محمد بلخی (مولوی) درباره او گفت: 'هفت شهر عشق را عطار گشت ما هنوز اندر خم یك كوچه ایم '

عطار در سال 627 هجری در فتنه مغولان در نیشابور به قتل رسید.

درباره كشته شدن او به دست مغولان داستانهای فراوانی نقل كرده اند هر چند برخی داستانها مبنی بر مرگ طبیعی و خودخواسته اوست.

عطار در داستان سرایی به مراتب چیره دست تر از سنایی است، در آثار عطار می توان یك نوع سیر تكاملی درونی را به وضوح مشاهده كرد كه در مورد شاعران دیگر نادر است.

تالیف ها و تصنیف های عطار را در نظم و نثر به عدد سوره های قرآن یعنی 114 دانسته اند و معروفترین آنها عبارت از دیوان قصیده ها و غزل های اوست كه شامل حدود 10 هزار بیت می شود.

الهی نامه، خسرو نامه، پندار نامه، اسرار نامه، مصیبت نامه از مثنوی های او است اما در این میان 'منطق الطیر' از مثنویهای بسیار مشهور او و با ویژگی های منحصر به فردی است كه نزدیك به هفت هزار بیت دارد و مراتب سیر و سلوك و رسیدن به حق و توحید را از زبان مرغان كه در طلب سیمرغ حركت می كنند، بیان كرده و هفت منزل، طلب، عشق، معرفت، استغنا، توحید، حیرت و فنا را در آن شرح می دهد.

از تالیف های مهم شیخ عطار، نثر فارسی 'تذكره الاولیاء' است، كه آن را در سال 617 هجری تالیف كرده است.

شیخ عطار از شاعران بزرگ و از عارفان نامی ایران است كه مقام معنوی و تاثیر وجود او در تاریخ تفكر معنوی ایرانیان بسیار با اهمیت و در خور توجه است.

عطار در آثار خویش كوشیده اندیشه عرفانی ایرانی و اسلامی را متجلی كند تا آیندگان آن را چراغ راه خود سازند و از تراوشات پاك فكری و اشراقات روحانی وی بهره برند و خود بر این نكته اذعان می كند كه كلام وی نه برای مردم عادی بلكه برای طالبان حقیقت و مشتاقان وصل دوست كارساز و دل انگیز است، چنانچه می فرماید: 'ولیكن این سخن با مرد راه است / نه با دیوانه و دیوان سیاه است'

به گفته صاحبنظران این عرصه، عطار نیشابوری یكی از حاملان بزرگ فلسفه اشراق بود، به نحوی كه اساتید شعر فارسی همچون استاد شفیعی كدكنی، او را یكی از بزرگان شعر عرفانی فارسی می دانند.

كدكنی می گوید: اگر قلمرو شعر عرفانی فارسی را به گونه مثلثی در نظر بگیریم، عطار یكی از اضلاع این مثلث است و آن دو ضلع دیگر عبارتند از سنایی و مولوی؛ شعر عرفانی به یك اعتبار با سنایی آغاز می‌شود و درعطار به مرحله كمال می‌رسد و اوج خود را در آثار جلال‌الدین مولوی می‌یابد.

به گفته این استاد ،عطار با اینكه ازنظر زبان شعر، در برخی موارد ورزیدگی سنایی را ندارد، اما در مجموع از كمال شعری بیشتری برخوردار است؛ یعنی شعرش در قلمرو عرفان، خلوص، صداقت و سادگی بیشتری را داراست و معانی‌‌ كه به آنها می‌پردازد در حدی فراتر از عوالم سنایی است.

شفیعی كدكنی مهم‌ترین ویژگی عطار را در این می داند كه تمام آثار او در جهت تصوف است و در مجموعه آثار او حتی یك بیت كه نتواند رنگ عرفان به خود بگیرد، نمی‌توان یافت.

یك استاد ادبیات نیز با بیان اینكه شعرهای عطار همگی بیانی ساده دارند، گفت: عطار با سوز و گداز سخن می گوید و سادگی گفتار او وقتی با دل سوختگی همراه می شود، بسیار تاثیرگذار است.

دكتر محمد رضا راشد محصل در گفت و گو با خبرنگار ایرنا افزود: عطار در مثنوی 'منطق الطیر' با بیان رموز عرفان، سالك این راه را قدم به قدم تا مقصود پیش می برد.

وی گفت: عطار از معدود شاعرانی است كه در طول زندگی خود هرگز زبان به مدح كسی نگشود و هیچ شعری از او كه در آن امیر یا پادشاهی را ستوده باشد، یافت نمی‌شود.

او با بیان اینكه عطار مظهر خداجویی است، گفت: وی از جمله انسانهایی است كه خداجویی را در اشعار و اندیشه‌های خود به شیواترین روش بیان داشته ‌است.

دكتر راشد با اشاره به معنی خداجویی در عرفان اظهار داشت: هر كه گام در راه شناخت خدا می‌نهد و گریه ‌ها و تنگنا‌های راه شناخت خدا را پشت سر می‌گذارد خداجوست ضمن اینكه خداجویی باید به خداخویی برسد.

این استاد ادبیات فارسی عطار را از جمله انسان ‌هایی دانست كه خداخویی را در اشعار خود به شیواترین روش بیان داشته است.

استاندار خراسان رضوی هم معتقد است، عطار با منطق الطیر، نام خود را به عنوان خالق بزرگترین اثر ادبی نمادین در جهان و نام نیشابور را پرآوازه نمود.

محمود صلاحی گفت: ارادت ایشان به خاندان عصمت و طهارت (ع) تا آن جاست كه 'تذكره الاولیای' خویش را كه مجموعه ای از شرح احوال بزرگان دین و عرفان است، به گفته خود 'به سبب تبرك' با ذكر مقامات و كرامات حضرت امام جعفر صادق (ع) آغاز نموده و در بخش نود و هفتم با ذكر مقامات و كرامات حضرت امام محمد باقر (ع) پایان می بخشد.

وی افزود: تاثیر عطار بر شعر و ادب و فرهنگ ایران زمین و جهان اسلام همچون تاثیر نیشابور بر فرهنگ ایران و جهان اسلام است كه مولانا خود را پوینده و رهرو راه او می داند.

وی گفت: نیشابور شهری است كه به فرموده علامه شهید مرتضی مطهری، بلافاصله بعد از مدینه النبی به پایگاه دوم مركز گسترش فرهنگ و تمدن اسلام تبدیل شده و این افتخاری بس بزرگ برای مردم آن سامان است. /4

7496 /664