ادبیات از جمله دانش های بدیع موجود در یک مرز و بوم و هنر بیان کلمات و نیات بشری در یک فرهنگ خاص است که به عنوان گنجینه ای ارزشمند در خود واژگانی از سنن، آداب و عقاید قوم و ملتی را در بردارد که نیاز به حفظ و پرورش آن در هر زمان احساس می شود.
جایگاه ارزشمند ادب و ادبیات در فرهنگ ایران زمین، شیوایی و غنای آن موجب شده است تا در هر زمانی از دیر باز تاکنون نیاز به پرداختن و توجه ویژه به آن در برنامه حکومت ها و دولت های مختلف از اولویت خاصی برخوردار شود.
برای نخستین بار در سال 1303 انجمنی برای رسیدگی به وضعیت واژگان نوظهوردر رسته ها و امور نظامی ، توسط نمایندگان وزارت خانه های جنگ، معارف، اوقاف و صنایع مستظرفه تشکیل شد که این انجمن بعدها زمینه ایجاد عالی ترین مرجع تصمیم گیری را، در حوزه زبان و ادبیات فارسی پایه ریزی کرد.
این انجمن درمدت هشت سال فعالیت خود با وضع 300 واژه جدید و ایجاد تشکیلاتی چون "انجمن وضع لغات و اصطلاحات علمی" یا "دارالمعلمین عالی" حیاتی تازه یافت و از آن پس به عنوان مرکزی برای فعالیت فوق برنامه دانشجویان در شعبه های علوم طبیعی، ریاضی، فیزیک، شیمی، ادبیات و فلسفه معرفی شد.
ورود بیش از حد واژگان عربی در فرهنگ لغات فارسی و ضرورت جایگزینی آن سبب شد تا وزارت معارف که در آن زمان، متشکل از انجمن های معادل سازی واژگان فارسی بود، اساسنامه ای را با الگو برداری از فرهنگستان های دیگر کشورها، در این زمینه تدوین کند.
اندیشه تاسیس سازمانی به نام فرهنگستان با هدف اصلی نشاندن واژه های فارسی به جای کلمات و ترکیبات عربی، در تاریخ بیست و نهم اردیبهشت سال 1314 صورت عملی به خود گرفت و "محمدعلی فروغی" که خود از پایه ریزان این فرهنگستان بود به عنوان ریاست آن برگزیده شد.
این فرهنگستان از گروه های تخصصی در حوزه زبان و ادب فارسی چون گروه لغت، دستور، اصطلاحات پیشه، کتب قدیم، اصطلاحات ولایتی، راهنما و خط تشکیل شده بود که پس ازمدتی این گروه هفت گانه به گروه های علمی تر و جامع تری چون گروه فرهنگ فارسی، واژه گزینی، گردآوری واژه‌ها، دستور زبان، گروه جغرافیا، گروه لغت، گروه کتب قدیم و گروه دستور به فعالیت خود ادامه داد.
از جمله فعالیت های این فرهنگستان که به فرهنگستان اول، معروف شده بود، تصویب دو هزار واژه، انتشار نامه فرهنگستان، تأسیس انجمن ادبی فرهنگستان و نیز تشکیل کمیسیون های تخصصی زبان شناسی، باستان شناسی، قواعد دستور و زبان، تئاتر، موسیقی و ترانه‌ها بود.
این فرهنگستان پس از مدتی با رکود فعالیت در زمینه جایگزینی واژگان فارسی و سره آفرینی ( خلاصه نویسی ) مواجهه و در سال 1333 از سوی دولت وقت بطور رسمی تعطیل شد.
پس از مدت 14 سال، فرهنگستان زبان ایران که به فرهنگستان دوم معروف بود، در سال 1347 با هدف پایه گذاری گروه آموزشی زبان شناسی در برابر هجوم واژه های بیگانه شکل گرفت و توانست با پیشنهاد شش هزار و 665 واژه فارسی در برابر واژه های بیگانه تا سال 1357 به فعالیت خود ادامه دهد.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، این فرهنگستان به همراه 11 مرکز تحقیقاتی دیگر در موسسه ای به نام "موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی" ادغام شد و این بار فرهنگستان دیگری به نام فرهنگستان سوم بر طبق مصوبه مجلس شورای اسلامی، با هدف قانون منع استفاده از واژگان بیگانه، در دوم مرداد سال 1369 تاسیس شد و این فرهنگستان با حضور پانزده تن از اعضا، نخستین جلسه رسمی خود را در بیست و ششم شهریور همان سال تشکیل داد.
این فرهنگستان در ابتدای تاسیس دارای گروه های تخصصی "بررسی وضع زبان فارسی در مؤسسه آموزشی داخل و خارج کشور، دستور زبان و رسم خط فارسی، فرهنگ اصطلاحات، فرهنگ‌نویسی، نسخه‌های خطی، نشر متون، واژه‌گزینی" بود اما در حال حاضر با گروه های دیگری چون"دانشنامه زبان و ادب فارسی، دانشنامه شبه‌قاره هند، دستور زبان فارسی، زبان و رایانه، زبان های ایرانی، فرهنگ‌نویسی، گویش‌شناسی، واژه‌گزینی، نشر آثار"به فعالیت خود ادامه می دهد.
از اهداف فرهنگستان زبان و ادب فارسی می توان به" حفظ قوت و اصالت زبان فارسی به عنوان یکی از ارکان هویت ملی ایران و زبان دوم عالم اسلام و حامل معارف و فرهنگ اسلامی، پروردن زبانی مهذب و رسا برای بیان اندیشه‌های علمی و ادبی و ایجاد انس با مآثر معارف تاریخی در نسل کنونی و نسلهای آینده، رواج زبان و ادب فارسی و گسترش حوزه و قلمرو آن در داخل و خارج کشور و ایجاد نشاط و بالندگی در زبان فارسی به تناسب مقتضیات زمان و زندگی و پیشرفت علوم و فنون بشری با حفظ اصالت آن"اشاره کرد.
جمهوري اسلامي ایران در حال حاضر داراي چهار فرهنگستان است که تحت نظارت هیئت امناي واحد، حوزه‌هاي مختلف علمي، ادبي و هنري را ازنظر موضوعي پوشش مي‌دهند.
در کتابخانه فرهنگستان زبان و ادب فارسی، حدود 100 هزار جلد کتاب به زبان های گوناگون عموما در حوزه‌ی زبان و ادب فارسی وجود دارد. انتشارات فرهنگستان نیز تا کنون واژه نامه‌ها، فرهنگ نامه‌ها و مجموعه مقالاتی چاپ و منتشر کرده که هریک در جای خود دارای ارزش بسیاری است.
برون مرزي**1423**
گروه اسناد و اطلاع رساني- دوم مرداد ماه، بيست و دومين سالي است كه مسووليت پرورش زباني مهذب و رسا به "فرهنگستان زبان و ادب فارسي" محول شد. مكاني فرهنگي كه اكنون، يكي از مهمترين گنجينه هاي حفظ قوت و اصالت زبان فارسي به شمار مي رود.
