نگاهي به آيين‌هاي عزاداري محرم در نقاط مختلف ايران

* خوزستان

سنج، دمام وبوق هر سه از سازهای تشكیل‌دهنده همنوازی در آیین عزاداری ایام محرم در خوزستان است كه سابقه آن به بیش از ‎ 100سال می‌رسد و آن طور كه نقل شده این شیوه از كشورهای آفریقایی به دلیل مسافرت‌های دریایی مردم جنوب، به ایران آورده شده است.

بوق مخصوص از شاخ بلند و پیچ دار گاو، گاومیش، بز و یا گوسفند ساخته می‌شود كه دمیدن در آن و به صدا درآوردن آن كار بسیار مشكلی است.

در آبادان مجموع نوازندگان دمام و سنج بین پنج ، هفت و گاهی ‎ 9نفر متغیر است، به طوری كه یك نفر به عنوان 'اشكون' در جلو صف دمام زنان قرار می‌گیرد و سایر نفرات در طرفین او می‌ایستند.

در پایین صف دمام زنان، یك سنج زن قرار دارد و سایر سنج زنان در لابلای دمام زنان جای می‌گیرند و بر اساس نت مشخص، نوای سنج و دمام را می‌نوازند.

در این خطه نوحه از اقبال بی‌نظیر عمومی بهره‌مند است و مراسم سینه زنی همراه با آواز نوحه كه خود نوعی 'ملودرام' حزن انگیز است، تحقق می‌یابد.

این مراسم با ترتیب و برنامه خاصی شروع و اوج آن زمانی است كه نوحه خوان اعلام 'واحد' می‌كند.



* سمنان

اجرای تعزیه، تشكیل هیات‌های عزاداری، سینه‌زنی و زنجیرزنی، حركت شتران با كجاوه به عنوان نمادی از كاروان كربلا و اسرا، نخل گردانی، اطعام دادن و نذری دادن بویژه در شب‌های تاسوعا و عاشورا و شام ‌غریبان از جمله سنت‌هایی است كه هر سال در ماه محرم در استان سمنان برگزار می‌شود.

تعزیه یكی از این سنت‌هاست كه طرفداران زیادی دارد، هنرمندان این استان تعزیه را نوعی هنرنمایی برای تثبیت و تجلی نهضت حسینی و قیام عاشورا می‌دانند و معتقدند زیبایی نهضت كربلا در تعزیه ناب و اصیل متجلی می‌شود.

تعزیه در حقیقت نوعی پیام رسانی است كه برای نهادینه كردن فرهنگ عاشورا می‌توان از آن استفاده كرد.

'نخل گردانی' به خصوص در شهرهای سمنان و شاهرود مرسوم است كه نمادی از تشییع جنازه امام حسین (ع) است، همچنین حركت شتران با كجاوه‌ها كه نمادی از كاروان كربلا و اسرا است.

برپایی خیمه نیز یادآور خیمه‌های امام حسین (ع) در كربلاست، اطعام دادن و نذری دادن در ماه محرم مخصوصا در شب های تاسوعا و عاشورا به عزاداران حسینی یكی دیگر از رسوم این استان به شمار می‌رود.

مردم شهر شاهرود نیز از دوران قدیم در روز پنجم محرم به یاد جان‌فشانی‌های حضرت ابوالفضل العباس(ع)، آیین طوق بندان (علم بندان) را با شور و احساسات مذهبی خاصی برگزار می‌كنند.

آنان با برپایی این آیین نمادین نشان می‌دهند كه اگر در هنگام شهادت علمدار كربلا نبودند كه به یاریش بشتابند امروز همه آماده‌اند تا به یاد آن روز علم حضرت ابوالفضل‌العباس (ع) را برافراشته نگاه دارند.

تكیه بازار شاهرود كه به 'تكیه زنجیری' معروف است و از بزرگترین تكایای این شهر شاهرود به حساب می‌آید وظیفه جمع‌آوری طوق‌ها و برگزاری دسته طوق بندان را بر عهده دارد.

عاشقان ابوالفضل‌العباس(ع) سپس در قالب هیاتی به سوی مساجد و تكایای دیگر به راه می‌افتند و در طول مسیر به خواندن مصیبت می‌پردازند.



* سیستان و بلوچستان

نوحه خوانی، سینه زنی، زنجیرزنی، برگزاری زیارت عاشورا، تعزیه خوانی از جمله آیین‌های معمول مردم سیستان در ایام محرم به شمار می‌رود.

پخت حلیم و شله زرد، امتناع مردم سیستان از پخت غذا در سه روز قبل از واقعه عاشورا، پشت بام رفتن ریش سفیدان و تلاوت قرآن و ذكر دعا برای اعلام رسیدن ماه محرم و برگزاری مجالس روضه و عزاداری در منازل از جمله آداب خاص مردم سیستان در ماه محرم و ‎ 18روز پس از آن است.

تعزیه درسیستان به صورت روز شمار اجرا می‌شود به این صورت كه شبیه‌خوانان هر روز ماه محرم را به یكی از یاران امام حسین (ع) مثلا حضرت علی اكبر(ع) و یا حضرت ابوالقضل (ع) اختصاص می‌دهند.

در بلوچستان مردم اهل تسنن با آغاز ماه محرم خود را در سوگ سرور و سالار شهیدان سهیم دانسته و با اجرای برنامه‌های وعظ و سخنرانی در محافل مذهبی به استقبال از این ماه می‌روند.

با آغاز اولین روز از ماه محرم امامان جمعه، پیشنمازان مساجد و ملایان اهل تسنن با سخنرانی در مساجد و محافل مذهبی، مردم را از اهمیت این ماه آگاه می‌سازند و با روایت احادیث مختلف سعی دارند مظلومیت امام حسین (ع) و نقش وی در اسلام و همچنین عظمت این ماه پر بركت را به نمازگزاران منتقل كنند.

در ماه محرم زنان دست از انجام كارهایی مثل حصیربافی و سوزن دوزی برمی دارند و بیشتر سعی دارند خود را با ذكر و تسبیح و نماز و روزه مانوس كنند.

اكثر مردمان بلوچستان و برادران و خواهران اهل تسنن روزهای تاسوعا و عاشورا روزه می‌گیرند، آنها بر این باورند كه گرفتن روزه در این ایام اجر و ثواب بسیاری دارد.

پخت انواع غذاهای محلی از قبیل حلوا، خورشت و برنج و همچنین پخش شیر و خرما میان خانواده‌های كم درآمد از دیگر آیین‌های روزهای تاسوعا و عاشورا در بلوچستان است.

مردم چابهار با برپایی آیین‌های نوحه‌خوانی، تعزیه، روضه خوانی، سخنرانی، سینه زنی و زنجیر زنی همچنان یاد قیام سرور و سالار شهیدان را زنده نگاه می دارند.

در ظهر عاشورا مردم محلی در بندر مرزی چابهار با آداب و رسوم خاصی با آتش زدن خیمه‌ها به یاد اسیران كربلا بر سر و سینه می‌زنند و با حضرت زینب (س) و اسیران همدردی می‌كنند.

زنان پاكستانی مقیم چابهار نیز در دهه اول محرم با نوحه خوانی و برپایی آیین‌های ویژه به سوگواری پرداخته و در شب تاسوعا نیز با بستن حجله حضرت قاسم به عزاداری خاص حصر قاسم می‌پردازند.



* كرمانشاه

كرمانشاه، این شهر كهن كه دروازه كربلاست و بیشتر مردمانش افتخار عنوان كربلایی دارند در ماه محرم حال و هوای غریبی دارد. از آیین‌های بسیار قدیمی ماه محرم در كرمانشاه تعزیه‌خوانی است.

علاقه فراوان مردم به تعزیه‌خوانی و آگاهی یافتن از واقعه كربلا و همدردی با مصائب سیدالشهدا (ع) و اهل بیت او از طریق بازگویی و نمایش وقایع و آلام هرسال تعزیه‌خوانان را به برپایی هرچه با شكوه‌تر این مجالس وا می‌دارد.

تهیه انواع غذاها و شربت‌های نذری مانند حلیم، شله زرد، حلوا و شربت‌های مختلف و تقسیم آن در میان عزاداران از دیگر آیین‌های این شهر است.

تهیه تابوت خونینی كه روی آن كبوتری گذاشته شده و پشت سر آن كودكان به منزله فرزندان امام حسین (ع) حركت می‌كنند و فردی آنان را شلاق می‌زند تا به اسارت ببرد، تهیه قنداق علی اصغر(ع)، حجله حضرت قاسم (ع) و قرار دادن دختر بچه‌ای مانند عروس در آن، ساختن دست ابوالفضل(ع) و پرتاب آن به هوا برای تحت تاثیر قرار دادن مردم از دیگر آیین‌های عزاداری مردم این شهر است.

از ادوات و ابزار موسیقی رایج در منطقه كرمانشاه كه در سوگواری ماه محرم استفاده می‌شود می‌توان دهل و سرنا را نام برد كه با نوای 'چمری' (نوعی موسیقی اصیل محلی ویژه عزاداری) با دسته‌های عزاداری حركت می‌كنند.



* گیلان

اعتقاد و باور خاص مردم به حضرت ابوالفضل العباس، علی اكبر، علی اصغر، حربن یزید ریاحی و زنان و كودكان سیدالشهدا در این ایام و برگزاری آیین های ویژه سوگواری به نام آنان نمونه‌ایی از باورداشت‌های مذهبی مردم این استان است.

یكی از آیین‌های عزاداری در این ماه علم بندی است كه از یك روز مانده به ماه محرم تا روز هفتم این ماه در مناطق شهری و روستایی استان گیلان برگزار می‌شود.

درروز اول این مراسم مردم مناطق مختلف با پذیرایی از عزاداران در مساجد و حسینیه‌ها در بعد از ظهر با تشكیل دستجات مختلف سینه زنی و خواندن نوحه پرچم‌های سیاه را به نشانه عزاداری سیدالشهدا به بالای سر در مساجد و گنبدهای آن نصب می‌كنند.

این مراسم در دهكده تاریخی ماسوله و شهرستان مذهبی آستانه اشرفیه جلوه ایی ویژه دارد و هر ساله ‌افراد مختلفی برای شركت در این مراسم به این روستا می آیند.

پخت نوعی شیرینی به نام 'ككه' یا 'كشته'، دادن شربت و نصب منبع‌های آب در اطراف مساجد و سطح شهر، اطعام دهی، پرداخت نذورات، راه اندازی علم و كتل، حمل پرچم‌های سبز با عبارت‌های 'یا حسین شهید' به وسیله كودكان و نوجوانان و سقاشدن كودكان سیاهپوش با عنوان نذر حضرت علی اصغر (ع) از جمله جلوه‌های زیبای آیین‌های سوگواری در این منطقه است.



* مازندران

برخی از مردم در یكی دو روز قبل از ماه محرم در استقبال از این ماه در خانه خود مراسم روضه خوانی برپا می‌كنند و اطعام می‌دهند.

یكی از آیین خاص ماه محرم در مازندران آیین 'نخل گردانی' در روستای 'نوا' در شهرستان آمل است.

از روز اول تا هفتم محرم مردم به عزاداری می‌پردازند و سعی می‌كنند در این روزها تمامی نذورات خود را ادا كنند و برای مراسم نخل گردانی آماده شوند.

در روز هفتم محرم، مردم روستای نوا و بسیاری از اهالی اطراف به كنار نخلی می‌روند و به آن سلام می‌كنند. روز هشتم محرم نخل را بیرون می‌آورند و در محله‌ها می‌گردانند مردم نیز به همراه نخل می‌روند.

در روز هشتم، نهم و دهم، همراه نخل گردانی، نذوراتی مانند 'شیر' بین مردم توزیع می‌شود. نخل را به در هر خانه كه می‌برند، صاحب خانه نذر خود مانند شربت، خرما، شیر، دود كردن اسپند را به جای می‌آورد و اگر نذر قربانی كردن گوسفند باشد قربانی می‌كند.

در شامگاه عاشورا، كه شام غریبان است، نخل را دور محل می‌گردانند و همه مردم پابرهنه و شمع به دست همراه نخل به امامزاده محل می‌روند و تا صبح به سینه زنی و عزاداری می‌پردازند.

دسته گردانی یكی دیگر از مظاهر مشخص مراسم عزاداری در ایام محرم است كه با اشكال زنجیرزنی، سینه‌زنی، شام غریبان و مراسم قوم بنی‌اسد، نوای یاحسین را از مساجد و تكایا به خیابان‌ها می‌كشاند و جلوه‌های عشق و ارادت مردم به امام حسین (ع) و خاندان مطهرش را به رخ عالم می‌كشد.

برخی از روستاها از گذشته در این دو روز پذیرای عزاداران حسینی بوده‌اند و همچنان با حفظ این سنت در روزهای عاشورا و تاسوا از همه كسانی كه برای عزاداری می‌آیند پذیرایی می‌كنند.

این كار به صورت عمومی صورت می‌گیرد و همه مردم روستا در این روز در حد مقدورات خود برای عزاداران غذا تهیه می‌كنند.

از آداب و رسوم بومی منطقه غرب مازندران كه سال‌ها است نسل به نسل چون امانتی گرانمایه به نسل حاضر رسیده، آیین 'كرنازنی' در محرم است.

'كرنا زنی' ویژه عزای امام حسین (ع) بوده و در محلاتی چون آخوند محله، نارنج بن، تالش محله فتوك و سادات محله شهرستان رامسر و برخی مناطق استان گیلان سابقه‌ای چند قرنی دارد.

امروز در معدود شماری از روستاهای غرب مازندران و شرق گیلان مراسم'كرنا زنی' انجام می‌گیرد و متاسفانه روز به روز اجرای این آیین كم رنگ تر می‌شود.

این آیین با آغاز ماه محرم شروع می‌شد و در واقع نوعی وسیله برای اعلام برپایی سینه‌زنی و نوحه‌خوانی برای گرامیداشت شهدای كربلا بود و مردم با شنیدن طنین ناله 'كرنا ' در مجلس عزا حضور می‌یافتند.

معمولا هیات‌های عزادار عصر تاسوعا در مساجد جمع شده و شب عاشورا را تا به صبح در مسجد بیدار می‌ماندند و در سپیده دم پس از ادای فریضه نماز صبح عزاداران پیشاپیش كرناچی‌ها به سوی گورستان‌ها حركت می‌كردند.

پیش از حركت دسته‌های سینه زنی، نوای حزن‌انگیز كرنا در حالی كه سكوت همه جا را فرا گرفته بود، در فضای مسجد طنین انداز می‌شد و كسانی كه مشتاق حضور در عزاداری بودند با شنیدن صدای 'كرنا' از دور و نزدیك به مسجد می‌آمدند و هیات را همراهی می‌كردند.

آیین 'كرنازنی' بیشتر به صورت دسته جمعی و در محوطه مسجد انجام می‌گرفت و علاوه بر روزهای تاسوعا و عاشورا در سوم و هفتم شهادت امام‌حسین(ع) و یارانش نیز كرنا نواخته می‌شد.

گرچه امروز در این مناطق، كرنا زنی آن شور و حال گذشته را ندارد اما عاشقانی هستند كه این رسم بر جای مانده از نیاكان خود را هنوز در ماه‌ محرم انجام می‌دهند.



* مركزی (خمین و ساوه )

'نخل گردانی' یكی از آیین‌های ویژه عزاداری برای تكریم امام حسین(ع) در شهرستان خمین است كه سابقه آن به بیش از ‎ 400سال می‌رسد.

در روز عاشورای حسینی مراسم نخل‌گردانی كه از دیرباز از خاندان‌های قدیم این خطه نسل به نسل در میان آنان به ارث رسیده است اجرا می‌شود.

این نخل به منزله 'عماری' حضرت امام حسین (ع) با حالتی شبیه خیمه، از چارچوب‌هایی به شكل چادر صحرایی ساخته شده و با پارچه‌های سبز و مشكی، سپر و شمشیر، كلاه ‌خود و تصاویر معصومین تزیین می‌شود. این نخل به روایتی به منزله خیمه امام حسین (ع) و به روایتی تابوت آن حضرت است.

عزاداران خمین هرسال در روز عاشورا، نخل را از محل خود واقع در كنار امامزاده شاهزاده ابوطالب به سمت میدان ‎ 15خرداد و از آنجا به 'چاله نخل' در مركز شهر حمل می‌كنند.

مردم منطقه معتقدند كه با گذشتن از زیر این نخل، امام حسین (ع) حافظ خود و فرزندانشان می‌شوند.

آیین سوگواری 'طوق گردان' یكی از آداب و رسوم كهن مردم شهر ساوه در ماه محرم و روز سوم است.

دراین آیین عزاداران حسینی در قالب هیات‌های سینه زنی و زنجیر زنی طوق یا علامت آن هیات را به خانه یكی از صاحبان نذر انتقال می‌دهند و پس از ذبح گوسفند توسط صاحب نذر، طوق را با آب و گلاب شست و شو می‌دهند.

مردم عزادار پس از شست و شو و تزیین طوق، آن را طی مراسمی همراه با نوحه خوانی و مرثیه سرایی با تشریفات خاص جهت ادای سلام به بارگاه 'امامزاده سید علی‌اصغر (ع)' شهر ساوه منتقل می‌كنند.

در این مراسم پس از ادای سلام و احترام در این بارگاه مقدس، طوق را به هیات های عزاداری و مساجد حمل می‌كنند.

مردم ساوه مراسم 'طوق گردان' را بیانگر آغاز حركت لشكر امام حسین(ع) به سمت كربلا و شروع عزاداری محبان آن حضرت و تداوم راهش می‌دانند.

فراهنگ (2)**1883