مرثيه سرايان اردبيل ؛ شاعراني كه از عشق اهل بيت (ع) الهام مي گيرند

بیان وقایعی كه در گذر قرون متمادی شاكله تاریخ پر افتخار مذهب و فرهنگ مسلمانان به ویژه شیعیان محسوب می‏شود با زبان احساس و ذوق لطیف هنرمندانه بدون شك نقش مهمی در ماندگاری و تاثیرگذاری این رویدادها دارد.

مرثیه سرایی به عنوان یكی از هنرهای اصیل كه در واقع از عشق اهل بیت و سرور آزادگان حضرت اباعبدالله الحسین (ع) سرچشمه می گیرد در ایران اسلامی به خصوص در منطقه آذربایجان تاثیر به سزایی در گسترش فرهنگ بی نظیر و غنی عاشورا دارد.

در مرثیه های شاعران اردبیلی به واقعه بزرگ كربلا از زاویه های گوناگون پرداخت شده و در آنها حماسه دشت نینوا ، مظلومیت اهل بیت (ع) و قساوت یزید و یزیدیان به زیبایی هر چه تمام تر عرضه شده است.

اردبیل از چندین سده قبل یكی از كانون های مهم مرثیه سرایی در ایران محسوب می شود و بعضی صاحبنظران معتقدند: تنوع آب و هوایی ، طبیعی و شرایط ویژه اقلیمی در پرورش ذوق و قریحه انسان برای سرودن اشعار زیبا و دل انگیز تاثیر زیادی دارند.

از خطه اردبیل نیز كه دارای این ویژگی است ، شاعران توانمند و خوش ذوق فراوانی برخاسته اند كه با الهام از جلوه های زیبای طبیعت بكر اشعار نغز و پرمحتوایی را به ویژه در زمینه مصایب و مناقب اهل بیت (ع) با استفاده از ادبیات فارسی و آذری به نظم كشیده‏اند.

اما باید اذعان كرد كه عامل اصلی ترویج مرثیه سرایی در منطقه اردبیل عشق و علاقه قلبی مردم این سرزمین به خاندان نبوی است كه در قالب هنر تجلی یافته و شكوفا شده است. این هنر در اردبیل به همین دلیل در دوره صفویه در ادبیات منطقه مطرح شد و به اوج درخشش خود رسید.

از آن هنگام بود كه ده ها نفر از عندلیبان دیار شیخ صفی با نظمی روان و دلنشین به توصیف حماسه حسینی و مدح و منقبت و ذكر مصائب ائمه معصومین (ع) پرداختند.

هر چند كه سایه زندگی پیچیده شهری بر سر این هنر طی چند سال اخیر سنگینی كرده و مانع آن شده است كه صاحبان طبع های لطیف در این خطه شاعر خیز در خلوت و آرامش آثار بدیعی همچون شاعران اعصار گذشته خلق نمایند اما با این اوصاف شعر و شاعری در اردبیل هنوز هم جایگاه ویژه ای دارد.

به دلیل از بین رفتن اسناد و مدارك ، اولین شاعرمرثیه سرای اردبیلی را نمی توان شناسایی كرد اما به نوشته برخی تذكره نامه ها در عصر صفویه شاعران مرثیه پرداز فراوانی از این دیار بر ادبیات عاشورا گام نهاده اند.

شهر اردبیل نزدیك به 200 سال مركز تجمع و حضور عارفان و شاعران پرآوازه بوده و به همین دلیل دارالارشاد لقب گرفته و مركزیت این شهر به عنوان خاستگاه مذهب تشیع در دوران حكومت صفویه گرایش شاعران و عندلیبان را به پرداختن به مسایل اهل بیت (ع) سبب شده است.

به نوشته مورخان معتبر ، مردم اردبیل به عنوان یكی از پیشگامان پذیرش دین اسلام به خاندان عصمت و طهارت عشق ورزیده و ادیبان خوش قریحه منطقه از آن زمان مدح و منقبت چهارده معصوم (ع) را به نظم و نثر كشیده اند.

تعداد زیادی از بنیانگذاران و پادشاهان سلسله صفویه از جمله خود شیخ صفی الدین و نیز شاه اسماعیل اول شاعر بودند كه از آنان دیوان هایی به یادگار مانده است.

كارشناسان معتقدند: سروده های حماسی برخی از مرثیه سرایان معاصر اردبیلی به عنوان شاهكارهایی از فرهنگ تشیع در نوع خود كم نظیر هستند.

به اعتقاد آنان زبان آذری دارای ویژگی خاصی برای سرودن حماسه های عاشورایی است كه سایر زبان ها یا فاقد این قابلیت هستند یا ظرفیت واژگانی مناسب ندارند.

شاعران نوحه پرداز متوفی اردبیلی از شنیده های خود در منابر علما و نیز مطالعه كتاب هایی چون مقاتل ، تاریخ اسلام و وقایع كربلا در سرودن اشعار حماسی استفاده می كرده اند و در زمان حاضر نیز از آنها بهره می برند.

مرثیه سرایان فراوانی از جمله بیضا ، دلخون ، ثابت ، ناصر ، عاصم ، بهجت خامه یار ، میرزا فضلعلی صدرالممالكی ، مختار نخستین ، میرزا محمد صادق كاتب اردبیلی ، میرزا محمد علی ناطق ، میرزا جلال الدین مطلع ، روح الله حامد علی شایق ، ستار ذاكر اردبیلی ، رحمان نیك نژاد ، نادر جلیلی وند ، انور ، غمگین ، سید حكاك ، بختیاری ، معنوی ، یحیوی و منزوی در این شهر می زیسته اند كه اكنون نقابی از خاك بر رخ كشیده اند و تنها آثار ارزشمند آنان به یادگار مانده است.

شمار دقیق آثار و كتب مرثیه شاعران متوفی و در حال زندگی در اردبیل مشخص نیست اما شاید از یكصد عنوان فراتر رود.

یكی از شاعران پرآوازه اردبیلی مرحوم عباسقلی یحیوی است كه قلم توانایش 65 سال در باره حماسه عاشورا نوشته است.

از این شاعر ملقب به تاج الشعرا ده ها اثر ارزشمند از جمله بساط كربلا ، اسرار عاشورا ، پرچم عزا و آخرین آثار به یادگار مانده است.

ادیبان صاحب نظر از وی به عنوان استاد مسلم تجسم در به تصویر كشیدن وقایع كربلا و مصائب ائمه اطهار (ع) یاد می كنند.

اغلب منظومه های تاج الشعرا دارای آهنگی حماسی هستند به طوری كه خوانندگان و یا شنوندگان خود را در قلب واقعه احساس می كنند.

مرحوم منزوی و مرحوم انور دو چهره ارزنده دیگر مرثیه اردبیل هستند كه پس از گذشت سالها هنوز اشعار آنها مورد استفاده اغلب مداحان اهل بیت (ع) می باشند.

مرحوم رحیم منزوی اردبیلی كه در سال 1316 خورشیدی در اردبیل دیده به جهان گشود و در نهم مرداد ماه سال 1371 دعوت حق را لبیك گفت و نقابی از خاك بر رخ كشید نیز یكی از مرثیه سرایان برجسته سرزمین باستانی اردبیل است.

اشعار حماسی او در وصف وقایع كربلا در روزهای نهم و دهم محرم سال شصت و یكم هجری قمری و نیز رویدادهایی كه سومین امام شیعیان حضرت حسین بن علی (ع) و اصحابش با آنها در قبل و پس از این روزها با آنها مواجه شدند هركدام به شكل روان از سوی این شاعر حسینی به تصویر كشیده شده اند به گونه ای كه شنونده و یا خواننده این اشعار ؛ خود را در متن این رویدادها احساس و یا مثل اینكه فیلم آنها را تماشا می كند.

آلام منزوی ؛ آمال منزوی ؛ آثار منزوی ؛ ایثار منزوی ؛ صد سینه زن ؛ صد قافیه ؛ صد منظره ؛ صد زمزمه ؛ صد مرثیه و نهضت حسینی كتابهایی هستند كه این شاعر توانا و عاشق حسینی اردبیل از خود به یادگار گذاشته است.

گذر زمان و نفوذ فرهنگهای بیگانه نتوانسته است قلم های مرثیه پردازان اردبیلی را از نوشتن باز دارد و یا نوای روحبخش عندلیبان را در حنجره های آنان حبس كند.

عسكر شاهی ، منعم ، محمد تقایی ، هادی ، غفاری ، معزی ، شفیع تفاخری ، صبا ، صنعا ، حسین بختیاری ، صالح عاصم كفاش اردبیلی ، میرعلی عابدیان ، یوسف معماری ، شفیع خلیل زاده ، آذر اوغلی ، مجرد ، راثی ، رسول ناصر آزاد ، ایلچی ، سید تقی سیفی اردبیلی و ده ها شاعر نوجوان و جوان اردبیلی در این زمینه قلم فرسایی می‏كنند.

صاحبنظر موضوع های فرهنگی استان اردبیل می گوید : شاعران عاشورایی با سروده های خویش ظلم و تزویر را رسوا كرده اند و آبروی عشق را با قلم و شعر خودشان پاس داشته‏اند.

اصغر تقی زاده شكیبا در گفت و گو با خبرنگار ایرنا افزود : در میان سخن سرایان آذری و پارسی گوی افراد فراوانی در وصف عالی ترین مضامین معرفتی و ارزش های انسانی لب به سخن گشوده اند و با عرفان حق ، هدایت حقیقت جویان را فراهم كرده اند.

وی معتقد است : واقعه بی نظیر كربلا الهام بخش ، حركت آفرین و تحول ساز جوامع انسانی و رمز دل شاعران شعورمند و عاشقان ثارالله است.

رییس انجمن شعر و ادب استان اردبیل نیز می گوید : در این استان تعداد 500 نفر شعر می سرایند كه 30 درصد آنان را بانوان تشكیل می‏دهند.

سیدعلی عابدیان ، گفت : انجمن شعر و ادب اردبیل در تمام اعیاد ملی و مذهبی شب های شعر برگزار می كند و علاوه بر انجمن شعر و ادب استان انجمن های ادبی آل محمد ، دارالارشاد حسینی و حافظ نیز در این منطقه به صورت مستقل فعالیت دارند.

وی كه متخلص به شاهد است و بیش از 35 سال است در زمینه های اجتماعی و عرفانی شعر می سراید گفت : بیش از 100 عنوان كتاب شعر شاعران استان با مضامین گوناگون و به ویژه حماسه كربلا طی سال های اخیر به چاپ رسیده است.

یك شاعر اردبیلی كه بطور عمده مرثیه می سراید می گوید : در طول 48 سال شاعری توانسته است كتاب دولت بیدار و شرح بی نهایت را در رثای معارف و مصایب كربلا و شرح چهار جلدی كتاب عرفانی و فلسفی اشعار حافظ به چاپ برساند.

عسگر شاهی زاده كه از 12 سالگی شعر می سراید گفت : كمبود فرصت های مطالعه و تحقیق از مشكلات و موانع موجود برای شكوفایی لیاقت های هنری من است.

در دوران كنونی پرداختن به مرثیه و نوحه سنتی و ترغیب نوجوانان در این زمینه به پیشگیری از نفوذ و گسترش فرهنگ مسموم بیگانه در جامعه كمك موثری خواهد كرد.

امروز نیز اشعار مرثیه سرایان به نام اردبیلی كه با هنرنمایی مداحان اهل بیت (ع) به شكلی دلپذیر و تاثیر گذار ارایه می گردد نقش به سزایی در رونق عزاداری های محرم در مناطق آذری نشین و سایر نقاط ایران دارد.

یكی از این مداحان كه باسابقه ترین نوحه خوان حاضر است استاد سلیم موذن زاده اردبیلی است كه نغمه های دلنشین اش بیش از 65 سال است كه مصائب و مناقب خاندان نبوی را در اذهان مسلمانان به تصویر می كشد.

ولی هنوز هم از ارتعاش تارهای حنجره ی خستگی ناپذیرش اصوات سوزناك اعجاب انگیزی در عشق اهل بیت (ع) برمی خیزد.

سلیم موذن زاده اردبیلی ، با سابقه ترین مداح در قید زندگانی ایران است كه نوای توحیدی و روحبخش او بیش از شش دهه است كه هنوز از حنجره ای استثنایی ، گوش و دل علاقه مندان را نوازش می دهد.

اعجاب و توانایی بی وصف در اجرای برنامه های گوناگون مداحی ، نوحه خوانی ، مولود خوانی ، اذان و قرائت قرآن مجید از دوران نوجوانی وی را در ردیف یكی از مطرح ترین افراد در این رشته ها قرار داده است.

بطور متوسط روزانه پنج ساعت از عمر خود را صرف مداحی كرده و بیش از دو هزار عنوان نوار كاست مربوط به برنامه های او از زمان پیدایش ضبط صوت تاكنون به زبان های عربی ، فارسی و آذری موجود است.

سلیم موذن زاده با معرفی خود به عنوان نوكر پیر آستان مقدس اهل بیت (ع) می گوید : حنجره من یك موهبت الهی و وقف سید الشهدا (ع) است و استفاده از آن در زمینه های غیر از این صحیح نیست.

از زمان حاكمیت دین مبین اسلام افراد زیادی از دیار اردبیل تاكنون به حرفه موذنی و مداحی پرداختند كه تا قبل از 5/1 قرن اخیر اطلاعات كافی از آنان در دست نمی باشد.

شیخ فرج ، پدربزرگ سلیم موذن زاده اردبیلی ، قدیمی ترین موذن كشور است كه اطلاعات مختصری از وی موجود است و به گفته ی سال خوردگان ، صدای اذان وی را ساكنان روستاهای واقع در حاشیه شهر اردبیل سحرگاهان از بام مسجد زینال در مركز شهر می شنیده اند.

شیخ عبدالكریم ، فرزند شیخ فرج هم نخستین موذن در ایران است كه نوای اذان دلنشین او شهرت جهانی دارد.

او درسال 1273 شمسی در محله ی ' تازه شهر' اردبیل دیده به جهان گشود و تا سال 1321 شمسی نوای توحیدی اش از مناره ی مسجد میرزا علی اكبر این شهر به گوش می رسید.

نعیم ، سلیم ، رحیم و داود چهار فرزند او نیز از مداحان اهل بیت (ع) و موذن های مشهور جهان اسلام هستند كه اكنون از میان آنان فقط سلیم در قید حیات بوده و به این حرفه مشغول است.

شادروان رحیم موذن زاده اردبیلی نیز كه اذان بی مانند او در دستگاه بیات ترك روح الارواح در فهرست آثار معنوی ایران به ثبت رسید چند سال قبل بر اثر بیماری دعوت حق را لبیك گفت.

مردم اردبیل آن اندازه به حسین (ع) و ابوالفضل (ع) علاقه دارند كه می توان گفت مجالس و مراسم های عزاداری در این سرزمین در طول سال به شكل مستمر تداوم دارند به گونه ای كه پس از ماه صفر نیز مراسم هایی موسوم به هفته خوانی در شب های جمعه هر هفته در منزل یكی از اهالی در محله های شهر برپا می شوند و به این شكل مراسم های عزاداری را از یك محرم به محرم دیگر پیوند می دهند.

و همین پیوند و پیوستگی معنوی است كه جوشش مستمر چشمه های ذوق ادبی شاعران خطه اردبیل را در توصف جلوه های نورانی عاشورائیان تازه می كند.

گزارش از: مسعود وسیله ایردموسی