كندوكاوي در زندگي هنري 'ياران ثلاث'

'آقا نجف اصفهانی'، 'احمد ریحان'، 'محمود فرشچیان'، 'محمد امین آقایی'، 'غلامحسین فیض اللهی'،'ابراهیم زرفونی'، 'حسن اكلیلی'، 'محمود ماهر النقش'، 'محمدعلی ساعی اصفهانی'، 'اسمعیل بزاز'، 'نایب اسدالله'، 'علی پنجه پور'، 'غلامرضا دادبه'، 'منوچهر غیوری'، 'رضا ارحام صدر'، 'نصرت الله وحدت' و ده ها تن دیگر از جمله مفاخری هستند كه بر تارك آسمان هنر اصفهان و ایران زمین درخشیده و بر ماهیت فرهنگی آن افزوده اند.

استادان 'جلال تاج اصفهانی'، 'حسن كسایی' و هنرمند تازه از دست رفته استاد 'جلیل شهناز' در حوزه موسیقی به عنوان 'یاران ثلاث' از افتخارات این سرزمین هستند كه نه تنها در خطه اصفهان بلكه در كشور و جهان از بزرگان هنر محسوب می شوند و در برترین و وزین ترین برنامه های موسیقی حضور تاثیرگذار داشته اند.

جلال تاج اصفهانی كه بسیاری از بزرگان آواز ایران زمین در مكتب او پرورش یافته اند به سال ۱۲۸۲در خانواده متدین و فرهنگی در اصفهان‏ متولد شد.

پدرش شیخ اسماعیل معروف به تاج‌الواعظین كه علاقه مند و آشنا به آواز‌های‏ موسیقی سنتی ایرانی‏ بود، پس از اینكه دریافت، فرزندش از صدای خوشی بر خوردار است، او را تحت تعلیم خود گرفت.

جلال كه از استعداد سرشاری برخوردار بود از استادان دیگری همچون 'سید عبدالرحیم اصفهانی'، 'نایب اسدالله'، 'میرزا حسین ساعت ساز'(خضوعی)، 'میرزا حسین عندلیب' و 'حبیب شاطرحاجیه' دانش اندوزی كرد.

وی در میان شعرای كشور به سعدی بیش از دیگران علاقه مند بود و در خواندن آواز، اغلب از اشعار او استفاده می كرد.

از سال ۱۳۱۹ به رادیو اصفهان راه یافت و ضمن خوانندگی، سرپرستی نوازندگان این رسانه را به عهده گرفت و همراه با تار 'اكبرخان نوروزی' به آموزش گوشه‌های دستگاه‌های موسیقی ایرانی می پرداخت.

در عنفوان جوانی با 'حسین خان اسماعیل زاده' استاد مسلم كمانچه آشنا شد و چندین برنامه با وی اجرا كرد.

از جمله هنرمندانی كه با تاج همكاری داشتند می توان از 'سیدعبدالرحیم رضوی'، 'سیدحسین طاهر زاده اصفهانی'، 'سیداسماعیل قراب'، 'قاسم قراب'، 'ابوالحسن صبا'، 'رضا محجوبی'، 'مرتضی محجوبی'،'حسین یاحقی'،'ارسلان درگاهی'،'غلامرضا سارنگ'،'علی اكبر شهنازی'،'احمد غبادی'،'علی تجویدی' و ... نام برد.

تاج اصفهانی بویژه با حسن كسایی و جلیل شهناز همكاری و رابطه تنگاتنگی داشت به طوری كه اهالی این هنر همواره از آنان به نام 'یاران ثلاث' یاد می كنند.

زنده یاد احمد عبادی نوازنده پیشكسوت سه تار می گوید: صدای تاج را 50 سال پیش از گرامافون كه در آن زمان در مجامع عمومی بویژه در قهوه خانه ها وجود داشت، شنیدم و تحت تاثیر قرار گرفتم.

وی می افزاید: همه جا سخن از تاج بود و من نیز مانند بسیاری از هنر دوستان مایل بودم او را از نزدیك ملاقات كنم اما به دلیل اینكه ساكن تهران نبود، موفق به دیدارش نشدم تا اینكه برحسب تصادف روزی در منزل یكی از دوستان با او آشنا شدم و دوستی و همكاری ما از همان جا آغاز شد.

به اعتقاد علی تجویدی آهنگساز و نوازنده ویولن، در 50 سال اخیر هرگاه سخن از آواز اصیل ایرانی به میان می آمد همه به یاد تاج اصفهانی می افتادند.

به گفته تجویدی، صدای گرم و گیرا و شفاف تاج و بویژه ذوق و سلیقه در انتخاب اشعار و به كاربردن تحریرهای مناسب از ویژگی های این هنرمند بود.

وی می گوید: مكارم اخلاق، مناعت طبع، بزرگ منشی، خوش خلقی و خوش صحبتی در كنار هنر والا از تاج هنرمند محبوب القلوبی ساخته بود.

زنده یاد 'ذبیح الله مقوم' ویولون نواز چیره دست كه یك هفته پیش از درگذشت تاج، قطعاتی را در همایون، افشاری، سه گاه و ابوعطا با آواز تاج نواخت، این ملاقات و همكاری را از بزرگترین افتخارات هنری خود می دانست.

وی كه آخرین نوازنده ای بود كه با تاج نواخت، گفته است: او به رغم كهولت سن به راحتی گوشه ها و تحریر های آواز ایرانی را اجرا می كرد به طوری كه موجب حیرت حاضران شده بود.

وی كه از تاج همواره به عنوان ستاره آسمان آواز ایران یاد می كرد، در گذشت این استاد را ضربه جبران ناپذیری بر پیكر موسیقی كشور توصیف كرد و گفت: او نه تنها به لحاظ هنر بلكه از حیث رفتار اجتماعی نیز سرآمد زمان خود بود.

تاج اصفهانی شاگردان بسیاری را پرورش داد كه 'محمدرضا شجریان'، 'حسین خواجه امیری' (ایرج)،'علی‌اصغر شاهزیدی'، 'سید رضا طباطبایی كربكندی'، 'علی‌رضا افتخاری'، 'مرتضی شریف'، 'ناصر یزدخواستی'، 'رضا قرنیان اصفهانی' و 'حمیدرضا نوربخش' از آن جمله اند.

حسن كسائی یكی دیگر از هنرمندان یاران ثلاث در سوم مهرماه 1307در خانواده ای بازرگان در اصفهان دیده به جهان گشود. پدرش 'سید جواد كسائی' از تجار خوش نام این شهرستان بوده و خانه اش به دلیل علاقه به موسیقی ایرانی، محل آمد و شد استادان و بزرگان زمان از قبیل سید حسین طاهرزاده، جلال تاج اصفهانی، اكبر خان نوروزی، خاندان شهناز (شعبان خان، حسین آقا، علی آقا و جلیل شهناز)، غلامحسین سارنج، ادیب خوانساری و ابو الحسن صبا بود.

حسن نیز در این فضا به موسیقی ایرانی علاقه مند شد و در حالیكه 12سال از سنش می گذشت، صدای نی یك نوازنده دوره‌گرد او را دلباخته این ساز كرد و برای فراگیری آن به توصیه پدر نزد مهدی نوایی رفت.

وی در حالیكه گوشه های موسیقی ایرانی را نزد تاج اصفهانی و ادیب خوانساری می آموخت، به تهران رفته و از محضر استاد ابوالحسن صبا بهره می برد.

وی ضمن فراگیری سه تار در محضر استاد صبا به نواختن ردیف‌ها پرداخت و با هنرمندانی چون روح الله خالقی، مشیر همایون، مهدی خالدی و حسین محجوبی نیز همكاری كرد.

كسائی پس از فوت مهدی نوایی در حالیكه همچنان از همنشینی با نوازندگان اصفهانی برای تسلط بیشتر بر نواختن نِی استفاده كرد، از همنوازی با جلیل شهناز كه به نوعی حق استادی بر گردن او داشت بهره برد.

همنوازی با سازهای پرده ‌داری مثل تار و سه‌ تار او را بیش از پیش با گام‌های مختلف موسیقی ایرانی آشنا كرد، به صورتی كه برای نخستین بار دستگاه‌های چهارگاه، اصفهان، نوا و راست پنجگاه را با كوك دقیق و به صورت كامل اجرا كرد.

كسائی به طور مستقیم نتوانست از محضر نایب‌اسدالله استفاده كند، ولی در دوره‌ای بسیار كوتاه نزد یكی از شاگردان وی مهدی نوایی، تمام اندوخته‌های او را فراگرفت. این موضوع از جهتی دلیل بر استعداد فراوان كسائی و از جهتی دیگر، نشان از محدودیت و سادگی تكنیك نوازندگی نی در آن زمان دارد.

كسائی در ۲۰ سالگی نخستین اجرای تكنوازی نی خود را در دستگاه همایون در تئاتر اصفهان به صحنه برد و یك سال بعد قطعه معروف 'سلام صبحگاهی' را در دستگاه چهارگاه ساخت كه از معروف ‌ترین قطعات موسیقی ایرانی به شمار می‌رود.

این قطعه كه سالها با تار مهدی تاكستانی از رادیو پخش می شد، بعدها توسط حسین علیزاده در آلبوم صبحگاهی با سازبندی و اركستراسیونی حجیم بازسازی شد.

كسائی در سال ۱۳۲۹ برای اولین بار نی را به اركستر برد و با اركستر رادیو ارتش اصفهان همكاری خود را شروع كرد. در سال‌های بعد با اركسترهای متعدد رادیو به سرپرستی هنرمندانی چون ابوالحسن صبا، حسین یاحقی، حبیب‌الله بدیعی، محمد میرنقیبی، همایون خرم و دیگران به فعالیت خود ادامه داد.

در سال ۱۳۳۵ به دعوت داوود پیرنیا به برنامه گل‌ها راه یافت و تا سال ۱۳۵۷ كه در گلچین هفته شركت كرد، با این سلسله برنامه همكاری داشت.

از سال ۱۳۴۶ فضای كاری كسائی ابعادی جهانی یافت و یك صفحه دو رو در مایه‌های شور و ماهور از نوازندگی نی او به همراه تنبك جهانگیر بهشتی توسط كمپانی C.B.S فرانسه ضبط شده و در سال ۱۳۵۴ در نقاط مختلف جهان پخش شد.

كسائی تا سال ۱۳۵۶ ضمن اجرای برنامه‌های متعدد در جشنواره های مختلف با نوازندگان بزرگ جهان از جمله راوی شانكار، شاران رانی و بسم الله خان دیدار كرد.

استاد كسائی پس از انقلاب نیز آخرین برنامه رسمی خود را در رادیو ایران با همكاری جلیل شهناز، محمدرضا شجریان و جهانگیر ملك اجرا كرد.

این استاد در دههٔ ۱۳۶۰ به كشورهای آلمان، انگلستان، فرانسه و هلند سفر كرد و در چند برنامه رادیویی به اجرای برنامه پرداخت.

برنامه های كسائی پس از شركت در جشنواره نی نوازان در سال ۱۳۷۰، رونق یافت و در سال ۱۳۷۵ به آمریكا و كانادا سفر كرده و در محافل شعر و موسیقی شركت كرد.

در سال ۱۳۷۸ موفق به دریافت نشان درجه یك فرهنگ و هنر شد و همچنین در سال ۱۳۸۱ به عنوان چهره ماندگار موسیقی انتخاب و تقدیر شد.

استاد حسن كسایی در ۲۵ خرداد ۱۳۹۱ پس از سپری‌كردن دو ماه در حالت كما، درگذشت و بر اساس وصیتنامه اش در تخت فولاد اصفهان در كنار تاج اصفهانی آرام گرفت.

جلیل شهناز دیگر عضو این گروه سه گانه (یاران ثلاث) نوازنده پیشكسوت تار در اول خرداد ماه 1300خورشیدی در یك خانواده هنر دوست و هنرمند در پایتخت هنری ایران زمین، اصفهان دیده به جهان گشود.

اغلب اعضای خانواده وی با موسیقی آشنایی داشتند و در رشته‌های مختلف هنر از جمله تار، سه‌تار، سنتور و كمانچه به مقام استادی رسیدند.

پدرش 'شعبان خان' علاقه وافری به موسیقی اصیل ایرانی داشت و علاوه بر تار كه ساز تخصصیش بود، سه‌تار و سنتور هم می‌نواخت؛ عموی او 'غلامرضا سارنج' نیز از نوازندگان كمانچه بود.

جلیل از كودكی به موسیقی علاقه‌ مند شد و نواختن تار را در نزد 'عبدالحسین شهنازی' و برادر بزرگ خود 'حسین شهناز' به صورت سینه به سینه فراگرفت.

پشتكار زیاد و استعداد شگرف، جلیل جوان را به سرعت به یكی از نوازندگان خوب اصفهان مبدل كرد به طوریكه اهالی موسیقی این شهر جملگی سازش را تائید می كردند.

از سال ١٣٢٨ به رادیو اصفهان راه یافت و در سال ١٣٣٦ به دعوت سازمان رادیو به تهران آمد و در برنامه های گوناگونی مانند برنامه گلها و اركستر حسین یاحقی به عنوان تكنواز و همنواز به فعالیت پرداخت و به دلیل شیرینی پنجه، جایگاه ویژه ای در سولو نوازی (تكنوازی) یافت.

وی در گروه 'یاران ثلاث' (همراه با تاج اصفهانی و حسن كسایی) و گروه 'اساتید موسیقی ایران' كنسرت های بسیاری را در داخل و حارج از ایران اجرا كرد و در برنامه های جشن هنر شیراز نیز حضوری فعال و تاثیرگذار داشت.

به رغم اینكه موسیقی ایرانی در نوازندگی تار استادان فراوانی به خود دیده است، اما عموم صاحبنظران و كارشناسان صدای ساز شهناز و 'فرهنگ شریف' را بی نظیر ارزیابی می كنند.

شهناز علاوه بر تار با نواختن ویولن، سنتور و تنبك نیز آشنایی داشت و از صدای خوشی برخوردار بود.

این نوازنده تار در طول زندگی هنری خود با هنرمندان والای كشور از جمله 'مهدی خالدی'،'علی تجویدی'،'حبیب الله بدیعی'، 'پرویز یاحقی'، 'همایون خرم'، 'فرامرز پایور'، 'منصور صارمی'، 'رضا ورزنده'، 'لطف الله مجد'، فرهنگ شریف، 'امیر ناصر افتتاح'، 'جهانگیر ملك'، 'اسدالله ملك'، 'حسن كسائی'، 'محمد موسوی' و... همكاری داشت.

'تاج اصفهانی'، 'ادیب خوانساری'، 'محمودی خوانساری'، 'عبدالوهاب شهیدی'، 'اكبر گلپایگانی'، 'حسین خواجه امیری' (ایرج)، 'محمد رضا شجریان' و 'شهرام ناظری' نیز از جمله خوانندگانی بودند كه با شهناز همكاری كردند.

استاد شهناز در دهه ۱۳۶۰ همراه با فرامرز پایور (سنتور)، علی اصغر بهاری (كمانچه)، محمد اسماعیلی (تنبك) و محمد موسوی (نی) 'گروه اساتید' را تشكیل داد و با این گروه مسافرت‌های متعددی به كشورهای اروپایی، آسیایی و آمریكا داشت.

وی در سال ۱۳۸۳ به عنوان چهره ماندگار هنر و موسیقی برگزیده شد و در ۲۷ تیر همان سال مدرك درجه یك هنری (معادل دكترا) برای تجلیل از یك عمر فعالیت هنری به او اهدا شد.

استاد محمدرضا شجریان با بیان اینكه با ساز شهناز زندگی می كنم، می افزاید: با افتخار اعلام می كنم كه من شاگرد این استاد بی بدیل هستم.

وی در سال ۱۳۸۷ گروه موسیقی خود را به احترام این استاد، گروه شهناز نامگذاری كرد.

زنده یاد حسن كسائی از جلیل شهناز به عنوان نابغه تار نوازی یاد كرده و می گوید: درك و شناختی كه او از موسیقی ایرانی داشت، در میان اهالی این هنر بسیار نادر است.

استاد كسایی می افزاید: خیلی از افراد به خوبی ساز می نوازند ولی قدرت نوازندگی و محفوظات شهناز را به آسانی نمی توات در آنان جستجو كرد.

كسائی ، سابقه همكاری و نوازندگی خود با شهناز را بیش از 60 سال دانسته و با اشاره به اینكه نی و تار به لحاظ حس و حال با یكدیگر گره خورده است، می گوید : قدرت استاد شهناز در جواب دادن به دو نوازی ها خارق العاده ‌است.

داریوش پیرنیاكان نوازنده تار با بیان اینكه زوایای بسیاری در ساز استاد شهناز نهفته ‌است، می گوید: استاد شهناز علاوه بر اشراف كامل بر ردیف و رموز آن، ویژگی منحصر به فرد دیگری نیز داشت.

پیرنیاكان ، شاهكار و شگردهای بی نظیر در جواب آواز، استفاده از تمام امكانات ساز، نواختن بسیاری از گوشه‌های مهجور و رعایت جمله‌بندی در نوازندگی را از جمله ویژگی‌های نوازندگی جلیل شهناز دانست.

استادجلیل شهناز پس از یك دوره بیماری صبح روز دوشنبه ٢٧ خرداد ١٣٩٢ در 92 سالگی در بیمارستان دی درگذشت.

كتاب 'گل های جاویدان' (پانزده قطعه برای تار و سه تار) با نت نگاری 'هوشنگ ظریف' منتشره در سال 1379 و آلبوم های آواز و تصنیفهای ایرانی، نوبهار، ره آورد، راز، آواز شهناز، باغ نوا، بیات ترك، چهارمضراب، صد سال تار، مهر، دفتر تار، افتخار آفاق، عشق و زندگی، نوید بهاری، شور و زندگی، تار سولو، تار و ترمه، یاران زنده رود، شهناز شهنواز و... از جمله آثار استاد جلیل شهناز این تنها بازمانده یاران ثلات است كه هفته گذشته به دیار باقی شتافت. ك/4

1888/503/508