كشورهای صاحب سینما بویژه در حوزه اروپا نظیر فرانسه، هلند و آلمان به سینمای مستند و تولیدات این بخش اهتمام ویژه داشته و دولت ها از فیلم مستند و موضوع های طرح شده در این بخش حمایت وِیژه می كنند.
ایران نیز به عنوان كشور صاحب سینما كه سالانه فارغ از تولیدات بلند بیش از دو هزار اثر كوتاه و مستند در آن از طرق رسمی و عرصه خصوصی ساخته می شود، از جایگاه خاصی برخوردار است.
اما چنین آمارهایی حاكی از اوضاع مساعد در عرصه فیلم كوتاه و مستند نیست، زیرا به گفته بسیاری از فعالان این بخش نبود بودجه مناسب، امكانات محدود و فراهم نبودن شرایط برای اكران بیشتر زمینه بایگانی آثار منظور را بوجود آورده است.
این شرایط سبب شده كه نهادهای متولی عرصه مستند بیشتر نگاه تجاری به این عرصه داشته و شبكه های تلویزیونی نیز كه مشتری اصلی آن به شمار می روند، بیشتر خرید آثار خارجی را در محور توجه داشته و بی اعتنا به آثار داخلی باشند.
بر این اساس و به علت امكانات و بودجه محدود، بسیاری از طرح ها كه دارای پیشینه پژوهشی و مطالعاتی مناسب بوده در محاق قرار گرفته و طرح های كم محتوا و به تعبیری كم هزینه كه افراد گمنام اما آشنا ارایه می دهند، مجال تولید و عرضه یابند.
به عقیده فعالان این بخش، وجود افراد غیر مرتبط با سینمای مستند و امكان یابی این عده برای تولید و عرضه به ایجاد «بازار مكاره» در این بخش، منجر شده كه هدایتگر آن نگاه تابع جریان تولید برای تلویزیون است.
به باور مستندسازان، اعمال این نگاه به تضعیف سینمای مستقل مستند و به بایگانی سپردن طرح های پژوهشی در حوزه مستند منجر خواهد شد و به باور برخی فیلمسازان انتخاب آثار را از حالت شورایی به گزینش فردی برای تولید بدل خواهد كرد.
بر این اساس، سینمای مستند بیش از هر چیز نیازمند سرمایه گذاری، حمایت و توجه جدی به طرح های پژوهشی، استعدادیابی و ایجاد امكان برای نمایش و عرضه مناسب تولیدات و مجاب ساختن دست اندركاران تلویزیون به خرید این قبیل فیلم هاست.
خبرنگار فرهنگی ایرنا در ادامه این سطور ضمن گفت وگوی تحلیلی با چند فعال سینمایی مستند، دیدگاه های آنان را در مورد وضعیت این عرصه جویا شده است:
** ایجاد مركزی مشخص برای حمایت از سینمای مستند ضروریست
كارگردان فیلم مستند «گرمابان» می گوید: مركزی مشخص باید از سینمای مستند حمایت كرده و تكلیف برخی نهادها همچون مركز سینمای مستند با این عرصه مشخص شود.
«شهرام میراب اقدم» می افزاید: تولیدات مركز سینمای مستند در این عرصه در سال های اخیر كاهش یافته كه این روند می تواند به كمبود بودجه مربوط باشد.
وی یادآوری می كند: آخرین كار مشتركی كه با مركز سینمای مستند و تجربی انجام دادم مربوط به دو سال پیش است و دست اندركاران این مركز از كمبود امكانات و منابع گله داشتند.
كارگردان مستند «یك شب مهمانی» توضیح می دهد: بخشی از وضعیت كنونی سینمای مستند به سیاستگذاری های مدیریت سینما در این حوزه بازمی گردد و نمی توان همه اشكالات را در مركز سینمای مستند جست وجو كرد.
میراب اقدم با تاكید بر اینكه لزوم حمایت تمام عیار یك نهاد مشخص از سینمای مستند ضروریست، می افزاید: تكیلف مركز سینمای مستند باید با این بخش از سینمای كشور مشخص شود. پیشتر با راه اندازی شبكه مستند تصور می شد كه وضعیت بهتری در انتظار فیلمسازان این عرصه باشد اما این شبكه امروز به خریداری آثار خارجی روی آورده است.
وی توضیح می دهد: شاید در اساسنامه برخی نهادها همچون مركز مستند، تولید فیلم بلند سینمایی نیز گنجانده شده باشد اما به هر حال باید یك مركز مشخص برای حمایت متمركز از سینمای مستند وجود داشته باشد.
كارگردان مستند «اینجا همه عشق می كنند» درباره ورود فنآوری های نوین به عرصه مستندسازی ادامه می دهد: این فن آوری ها تا حدی وارد سینمای مستند شد، اما ورود برخی فناوری های به كشور به علت برخی شرایط امكانپذیر نیست.
میراب اقدم تاكید می كند: وقتی فیلمساز به علت حمایت نشدن با هزینه شخصی فیلم مستند می سازد، مجبور است از ابزار ارزانقیمت برای تولید فیلم خود استفاده كند كه این رویكرد به نزول كیفی آثار منجر می شود.
** دوری مستند سازان از سینما به نفع تلویزیون تمام شد
كارگردان مستند «چیزی شبیه زندگی» نیز می گوید كه دوری مستندسازان از سینما در سالیان اخیر به نفع تلویزیون تمام شد.
«فرود عوض پور» می افزاید: سینمای مستند از مجموعه ای كه مسوولیت این بخش را دارد، صدمه خورد.
این فیلمساز مستند یادآوری می كند كه سینمای مستند متفكر بوده و باید سیاستگذاری درستی برای این بخش از هنر هفتم وجود داشته باشد.
كارگردان مستند «قاب سبز» با یادآوری اینكه امروز مستندسازان از حال یكدیگر خبر ندارند توضیح می دهد: پیشتر ما از حال تولیدات هم با خبر بودیم اما امروز به علت متزلزل شدن این بخش، شرایط یادشده وجود ندارد.
عوض پور به بی اطلاعی عمومی از حوزه سینمای مستند اشاره كرده و می گوید: در سال های گذشته مستندهای خوبی تولید می شد اما در نهایت در نمایش عمومی این آثار اتفاقی رخ نداده و مساله توزیع این آثار در شبكه نمایش خانگی نیز جدی گرفته نشد.
وی به حضور مستندسازان در تلویزیون اشاره كرده و یادآوری می كند: بسیاری از فیلمسازان به علت بیكاری به سمت تلویزیون رفته و قواعد این رسانه را در تولید مستند پذیرفتند كه این رویكرد سبب حضور رویكرد تلویزیونی در تولید فیلم های مستند شد.
به گفته این مستندساز، در تلویزیون شرایط ویژه ای ای برای تولید وجود دارد و دوری مستندسازان از سینما، به سود تلویزیون تمام شد.
عوض پور تاكید می كند: امروز بخش زیادی از مخاطب سینمای مستند از دست رفته و بسیاری از فیلمسازان در این سالها به مركز سینمای مستند مراجعه نكردند.
وی از برخورد غیر حرفه ای دست اندركاران مركز سینمای مستند با فیلمسازان گلایه كرده و یادآوری می كند كه مستند سازان در این سال ها فقط سكوت كردند و افراد بی تجربه در قامت فیلمساز خودنمایی كردند.
كارگردان مستند «صدای پای آب» ادامه می دهد: باید بررسی كنیم چه كسانی در این مدت فیلم ساختند و چه گلی به سر سینمای مستند زدند؟ البته نباید به كسانی كه با دشواری فیلم ساختند بی احترامی شود، اما خیلی ها از كنار مركز سینمای مستند فربه شدند.
به گفته عوض پور، افراد ناشناس و غیرحرفه ای در سالیان اخیر با حمایت مجموعه های رسمی وارد سینمای بلند و سینمای مستند شدند كه شناسنامه آنان در دست نیست.
این مستند ساز ابراز امیدواری می كند كه شرایط سینمای مستند به سالهای پیشین بازگردد و شورای تولید فیلم در مركز سینمای مستند با ساختار حرفه ای گذشته شكل گیرد.
عوض پور می افزاید: شورای تولید در مركز سینمای مستند پیشتر واقعا شورای تخصصی بود و افراد با سوادی در آن حضور داشته و كارها خوانده می شد اما اكنون شورایی وجود ندارد و بسیاری از فیلمنامه ها را شورایی یك نفره خوانده است!
كارگردان مستند «طوفان بر فنجان چای» تاكید می كند: در سالیان اخیر، فیلم اولی ها سرگردان بودند و فقط برای افرادی خاص شرایط تولید فیلم فراهم شد.
** فیلمسازی مستند راهی برای ورود به سینمای بلند نیست
كارگردان فیلم مستند «عاشقانه های پل» نیز بر این اعتقاد است كه فیلمسازی مستند راهی برای ورود به عرصه سینمای بلند نیست و این نوع سینما در ایران جدی گرفته نمی شود.
«مهدی رحمانی» یادآوری می كند كه به سینمای مستند در كشور ما به صورت جدی نگاه نمی شود و این رویكرد در نهادهای مرتبط با این عرصه بوضوح دیده می شود.
وی به تفاوت كیفی مستندهای ایرانی و خارجی اشاره كرده و توضیح می دهد: نگاه زود بازده به تولید آثار مستند سبب شده كیفیت این قبیل فیلم ها در مقایسه با آثار خارجی مناسب نباشد.
كارگردان فیلم مستند «پسران پاییز» با یادآوری اینكه بودجه مناسبی برای تولید فیلم های مستند اختصاص داده نمی شود، توضیح می دهد: مستندهای خارجی به علت صرف زمان مناسب به تحقیق، پژوهش و برنامه ریزی شگفت انگیز است و در این آثار جوانب مختلف موضوع مطرح شده به مخاطب معرفی می شود در حالیكه در آثار ایرانی به دلیل نبود پژوهش این روند كمتر دیده می شود.
رحمانی تاكید دارد: در كشورهای صاحب سینما، افرادی كه مستند سازی می كنند به لحاظ مالی و كاری در جایگاه مطلوبی قرار دارند اما در اینجا معمولا مستندسازی راهی برای ورود به سینمای بلند تلقی می شود.
به گفته این مستندساز، رویكرد كلی در سینمای مستند اشتباه بوده و پژوهش كمترین نقش را در تولید فیلم های مستند در كشور دارد، این رویكرد سبب شده موضوع های خوب به بدترین شكل در آثار مستند بیان شود.
رحمانی پیشنهاد می كند كه مستندسازان جوان و باتجربه پیوند خورده و سینماگران حرفه ای به عنوان مشاور قرار گیرند تا از این طریق، آثار مستند به استانداردهای معقول نزدیك شود.
** فیلمسازی تك نفره آفت سینمای مستند است
كارگردان مستند سینمایی «منطق الطیر» نیز می گوید كه فیلمسازی تك نفره حاصل سیاستگذاری های اشتباه در حوزه سینمای مستند است.
«حسن نقاشی» می افزاید: سینمای مستند به علت مشكل یادشده و محقق نشدن برنامه ها رونق ندارد.
این مستندساز یادآور می شود: دست اندركاران سینمای مستند می بایست متخصص و آشنا با این عرصه باشند، خلاء حضور این افراد به حوزه مستند صدمه زده است.
كارگردان مستند «مهرا» توضیح می دهد: مركز سینمای مستند از مجموعه هایی است كه موظف به حمایت از حوزه مستند و بخصوص تولید آثار آیینی است، اما مركز یادشده از این روند شانه خالی كرد.
به عقیده نقاشی، كیفیت فیلم های مستند تولید شده به شدت افت كیفی داشته و این روند با مقایسه ساده تولیدات كنونی با پیشتر كاملا مشخص می شود.
وی یادآوری می كند كه تا پنج سال پیش مستندهای ایرانی در جشنواره های جهانی درخشیده و فرهنگ و تمدن ایران را به رخ می كشید، اما چتر حمایتی از تولید فیلم های مستند برداشته شد و اكنون مركز سینمای مستند به یك بنگاه سفارشی مستندسازی تلویزیونی تبدیل شده است.
كارگردان مستند «زوران» از نحوه تعامل دست اندركاران سینمای مستند با فیلمسازان و فعالان این عرصه گلایه كرده و می گوید كه فیلمسازان در عرصه سینمای مستند در خط كشی خودی و غیر خودی تعریف می شوند.
نقاشی همچنین از حمایت نشدن صنف مستندسازان گلایه كرده و توضیح می دهد: برخی در سالیان اخیر چند اثر ساخته و از قبل مركز سینمای مستند فربه شدند و در مقابل عده ای نیز به دشواری هزینه فیلم های خود را تامین كردند.
وی همچنین به وجود كج سلیقگی در عرصه مستند اشاره و بر دلجویی دست اندركاران سینمای مستند از فیلمسازان تاكید می كند.
كارگردان مستند «شاه جهان» به ضرورت تعامل بیرونی با رویدادها و مجامع بین المللی در عرصه سینمای مستند اشاره كرده و ادامه می دهد: بخش بین الملل مركز سینمای مستند در سالیان اخیر تحرك نداشته و در این بخش برنامه ریزی برای حضور آثار فیلمسازان در جشنواره های خارجی وجود نداشت.
** مستندسازی، پیمانكاری نیست
كارگردان فیلم مستند «حلقه های گمشده» نیز با یادآوری اینكه مستندسازی پیمانكاری نیست، می گوید: سینمای مستند نیازمند حضور افراد باتجربه و تصحیح سیاستگذاری های این عرصه است.
«مهرداد زاهدیان» می افزاید: حدود شش سال پیش، بستری فراهم شد كه فیلم های مستند با قدرت و ساختار قوی تولید و به موفقیت های جهانی دست یابد.
وی یادآوری می كند: باید پذیرفت كه كشور ما از استعدادهای خوبی در عرصه سینمای مستند برخوردار بوده اما این استعدادها آنچنان كه باید در مسیر تعالی قرار نگرفته است.
به گفته كارگردان مستند «حلقه های گمشده»، ستارگان خوبی در عرصه مستند سازی در این سالها در سینمای ایران درخشیده و محصولات قابل توجهی تولید شد اما در نهایت سیاستگذاری های نادرست، فرجام درستی برای این تلاش ها به همراه نداشت.
زاهدیان ادامه می دهد: یكی از مزیت های فرهنگی ما سینمای مستند بوده و به خاطر دارم در یكی از جشنواره های خارجی در گفت وگویی اعلام كردم در سال های بعد با پدیده هایی در سینمای مستند ایران روبرو خواهیم شد اما محقق نشد.
به عقیده این مستندساز، اكنون چیزی تحت عنوان فیلم مستند نداریم و با یك بازار بی رونق روبرو هستیم.
به گفته كارگردان مستند «خاطرات روی شیشه»، عده ای گویی خواسته یا ناخواسته سینمای بلند و بخصوص سینمای مستند را به شرایط كنونی رسانده و بسیاری از فیلمسازان كاربلد مستند بیكار شده اند.
زاهدیان با یادآوری اینكه مستندسازی پیمانكاری نیست ادامه می دهد: امروز فیلمسازان مجبورند برای برخی نهادها همچون صدا وسیما مستند سفارشی تهیه كنند زیرا اگر بنا باشد با سرمایه شخصی فیلمسازی كنند فضایی برای عرضه این آثار وجود نداشته و نمی توان برای سرمایه گذاری انجام شده بازگشتی متصور بود.
وی از امنیتی شدن حوزه سینما نیز به شدت گلایه كرده و توضیح می دهد كه بسیاری از فیلم های تولید شده به دلیل برداشت سیاسی دست اندركاران سینمایی و افراد بیرونی، جنبه سیاسی پیدا كرده و در این شرایط تولید آثار مستند در محاق قرار گرفت.
این مستند ساز تاكید می كند: فیلمسازان به دلیل اعمال نگاه یادشده همچنین برای عرضه بین المللی فیلم های خود با محدودیت روبرو شدند كه این شرایط در نهایت به كاهش حضور جهانی سینمای مستند ایران منجر شد.
به گفته زاهدیان، با محدود شدن راه های ارایه آثار مستند، چشم انداز سینمای مستند مشخص نیست.
كارگردان مستند «میدان بی حصار» همچنین به برپایی جشنواره فیلم های مستند «سینما حقیقت» اشاره كرده و ادامه می دهد: حضور گروه های ضعیف و بی تجربه به عنوان برگزار كننده این رویداد از دیگر مشكلات موجود در عرصه مستند است. حضور افراد كوچك سطح این جشنواره را كاهش داده است.
زاهدیان مدعی شد كه سینمای مستند در این سالها عقب گرد داشته و فیلمی ارزشمند كه بتوان از آن به نیكی یاد كرد در این حوزه ساخته نشده است.
وی در عین حال به افزایش بودجه دولت در عرصه سینما و بخش مستند اشاره كرد و توضیخ می دهد: هزینه ها و بودجه های اختصاص یافته به عرصه سینمای مستند الكن ماند و این اعتبارات در مسیر درستی خرج نشد. برنامه های دولت به هیچ عنوان در این عرصه محقق نشده است.
این مستند ساز درباره نمایش فیلم های مستند در سینما سپیده نیز تاكید می كند كه در دوره اخیر تلاش شد كه برنامه نمایش فیلم های مستند در سینما سپیده برگزار شود اما نتوانست مخاطب خود را داشته باشد.
وی موفق نبودن در برنامه اكران فیلم های مستند را ناشی از نبود نگاه درست به این سینما در كشور دانسته و می گوید كه فیلم های اكران شده این بخش را دست اندركاران سینمایی بطور مستقیم انتخاب كردند.
به گفته زاهدیان، در عرصه سینمای مستند باید تنوع محصولی وجود داشته باشد تا مخاطب برای تماشای این نوع آثار احساس رغبت كند.
فراهنگ(5) ** 1983 ** 1071
تهران - بسياري از صاحبنظران از سينماي مستند به عنوان بخش انديشه گرا و مفهومي هنر هفتم ياد كرده و آثار مستند را عصاره اين نگاه در سينما مي دانند.
