معرفی رشته های صنایع دستی بومی سیستان و بلوچستان

در این مطلب آمده است: 1- سوزن دوزی بلوچ: سوزن دوزی عبارتست از كارهای دست دوزی كه تنها با مدد دستان توانا و فكر خلاق هنرمندان بر عرصه پارچه جاودان می شود، و آنچه برجای می ماند تنها حاصل ذوق، سلیقه، ابتكار و استعداد قابل تحسین هنرمندان این وادی است این هنر در بلوچستان پیشینه ای دراز دارد و می توان آن را عصاره درد دلهای زنانه و بازتاب خاطرات تلخ و شیرین قومی در طول تاریخ برشمرد كه خود آمیزه ای ذهنی از آهنگ و ریتم حركت دست ها شده است و به پدید آمدن آثاری جاودان و جاودانه بر تار و پودی سرد و بی روح می شود.

انواع محصولات سوزن دوزی عبارتند از: رومیزی، سجاده، كوسن، روتختی، جانماز، سفره عقد، پرده، آباژور، اشارپ، پشتی و ...

از جمله عمده ترین مراكز سوزن دوزی استان می توان به اسپكه، بمپور، نكوچ در ایرانشهر، پیپ، مته سنگ، چانف در نیكشهر، روستاهای ایرندگان و مارندگان در خاش، جالق، سوران، گُشت، كله گان در سراوان و همچنین در شهرستان زاهدان اشاره كرد.

2- خامه دوزی سیستان (خامك دوزی): این نوع سوزن دوزی، خاص منطقه سیستان است كه نقوش آن توسط نخ ابریشمی یا پنبه ای كه معمولاً به رنگ سفید است بر روی پارچه پنبه ای یا كتانی دوخته می شود. نقوش با توجه به نوع دوختشان حالت برجسته ای بر روی پارچه دارند كه این حالت موجب زیبایی پارچه می شود. كاربرد خامه دوزی بر روی لباس، جانماز، رومیزی، كوسن و عرقچین می باشد.

3- سكه دوزی: در گذشته ای نه چندان دور هنر سكه دوزی در خانواده بلوچ نقش صندوق پس انداز را داشته است به این صورت كه زنان هنرمند بلوچ در مواقع گشاده دستی و رفاه، مازاد درآمد خانواده را تبدیل به سكه كرده و از آن در سكه دوزی استفاده می كردند و در مواقعی كه خانواده دچار تنگدستی می شده از سكه های پس انداز شده، كمك می گرفتند. امروزه این هنر، به عنوان تزئین رویه رختخواب پیچ و تزئینات دیواركوب تولید و به بازار عرضه می شود.

4- سفال: سفالگری هنر و صنعت ظریف و حساسی است كه از شرق سرچشمه می گیرد و آمیزه ای از دقت نظر و تیزبینی و زیبایی پرستی شرقی است. سفالگری را می توان نخستین هنر سنتی نام برد كه از نیاكان و ادوار گذشته به ارث رسیده است با توجه به ظروف سفالین كشف شده در نواحی دهانه غلامان و روستای دامن می توان قدمت سفال را در این منطقه 2 هزار سال قبل از میلاد رقم زد.

زنان بلوچ با استفاده از خاك رس اطراف محل سكونتشان به ساخت ظروف می پردازند و برای زیبایی آن نقوشی را كه سینه به سینه از مادر به فرزند رسیده مزین می كنند ظروف سفالین به دلیل نوع خاك به كار رفته در ساختشان بعد از پخت به رنگ قرمز در می آیند كه خصوصیات فوق این نوع سفال را از سایر سفال های مناطق دیگر ایران متمایز كرده است ساخت سفال در حال حاضر در مناطق كلپورگان سراوان و روستای كوهك و سرباز، به صورت فعال و در مناطق هولنچكان، گلك، شاهی گور به صورت نیمه فعال است. از محصولات تولید شده توسط زنان بلوچ می توان به كوزه، چلیم، بشقاب، كاسه، قندان، سینی، گلدان، قوری، اسپند دودكن، خمیردان، سرخمیردان و ... اشاره نمود.

5- حصیربافی: حصیربافی در منطقه سیستان با گویش خولك بافی و در منطقه بلوچستان با گویش تگرد تلفظ می شودكه از نظر نوع مواد اولیه با هم تفاوت زیادی دارند. خولك بافی از ساقه های نی و تگرد از برگ درختان خرمای وحشی (داز) بافته می شود. محصولات تولیدی حصیربافی سیستان عبارتند از: پرده، سایه بان و مصارف دكوراتیو نیز دارند و از محصولات تولیدی حصیربافی در مناطق بلوچستان می توان به روپگ (جارو)، پَروند، سواس (نوعی كفش)، سمان (زیرانداز)، سفت ـ محلی (جانماز)، كچو (خورجین)، كپات (سبد كوچك) و ... اشاره كرد.

مهم ترین مناطق تولید حصیربافی سیستان زابل و توابع آن می باشد و از مناطق تولیدی حصیربافی بلوچستان می توان به نیكشهر، سراوان و سرباز اشاره كرد.

6- زیورآلات سنتی: طلا فلزی جاودان و درخشنده است كه اهمیت زیادی را در زندگی تاریخ بشر داشته است وجود كوره های ذوب فلز در این منطقه كه شاید قدیمی ترین كوره های فلز در جهان باشد نشان از قدمت هنر فلزسازی در این منطقه می باشد زیورآلات سنتی اغلب برای خودآرایی استفاده می شود و گاه ریشه های مذهبی نیز دارد تاریخچه بیشتر نگاره ها و نقش ها و روش های تزئینی زیورآلات به روزگاران باستان برمی گردد.

هنر زیورآلات سنتی در این منطقه آمیزه ای از هنر میناكاری، مرصع كاری، مشبك كاری، منبت كاری و كنده كاری است. این هنر دارای تنوع محصولاتی است كه می توان به دُر(گوشواره)، سینه ریز، پاورنج، چوری (النگو)، سربند، گردن بند و كپگو اشاره نمود.

7- گلیم بافی: در گذشته مردمان این منطقه نیز مانند سایر اقوام كوچ رو در چادر زندگی می كردند و از گلیم به عنوان زیرانداز، نازبالش، كیسه های نمك و سفره استفاده می شد و برای تزئین آن از خرمهره و سكه بهره می گرفتند. طرح گلیم های بافته شده استان به صورت راه راه و نقوش به كار رفته ذهنی و برگرفته از محیط اطرافشان است. زنان سیستانی و بلوچستانی محیط پیرامونشان را می نگرند و در ذهن به صورت انتزاعی در می آورند و بر روی زمینه گلیم نقش می زنند. رنگ بندی تیره گلیم این منطقه را از سایر گلیم های مناطق دیگر متمایز می كند.

8- قالی بافی: قالی و قالیچه های سیستان دارای یكی از اصیل ترین انواع قالی در كشور ماست. این هنر ـ صنعت مرهون كوشش و روحیه شاد و پُر توان زن سیستانی بوده است. زیراندازهای سیستانی به سه نوع تقسیم می شود:

الف: تاریخی یا كهن

ب: میانی

ج: نو.

الف: تاریخی یا كهن: سنت قالی كهن سیستان به بافته های سكایی می پیوندد دارای گره تركی كه نشانه كهنترین قالی معروف جهان پازیریك است. مهم ترین رنگ های به كار رفته در این قالی سبك كهن سیستان، رنگ سورمه ای، فیروزه ای، زرد و سرخ می باشد. نقشه های این سبك عبارتند از: خشتی، دوخشتی، خشته خشته (ترنج ترنج)، گلدانی، درختی.

ب: سنت قالی به سبك میانی: گره مورد استفاده فارسی است. رنگ بندی آن شبیه نوع كهن است و نقش های این سبك عبارتند از: نقش جنگلی، گل قندانی، چپات اشتر، مددخانی، قاب قابی.

ج: سنت قالی به سبك امروزی یا نو: نوع گره فارسی است.نقش های این سبك عبارتند از : محرمات، لچك ترنج.

9- منگلیك (شیشه گری سنتی): پیشینه این رشته به سالیان گذشته برمی گردد. اهالی منطقه نیكشهر معتقدند این هنر توسط دراویشی كه در حال عبور از این منطقه دچار بیماری سختی شده بودند و در جواب زحمات و كمك های مردم منطقه طلاسازی، سفالگری، كیمیاگری را به آنان آموختند منگلیك حاصل تركیب نوعی سنگ كه از كوه های روستای تواران از توابع دهستان چاهان و خاكستر نوعی بوته بیابانی به نام كیلیا از مناطق دشتیاری و پیرسهراب و زرآباد چابهار به دست می آید آماده سازی مواد خام، ذوب، پخت و پز، قالب گیری و رنگ آمیزه توسط هنرمندان محلی و سنتی انجام می گیرد و منگلیك حلقه های دورانی شكلی است از جنس بلور كه مصارف درمانی و زینتی برای آرایش زنان داشته است.

8006