اين شهرستان از شمال به مشهد از مشرق به رودخانه هريرود و ادامه آن در جنوب مرز افغانستان و شهرستان تايباد و از مغرب به شهرستان تربت حيدريه و فريمان منتهي مي شود.
فاصله تربت جام تا مرز افغانستان 66 كيلومتر است كه در مسير جاده آسفالته مشهد - فريمان - تايباد به فاصله 161 كيلومتري جنوب شرق شهر مشهد قرار گرفته است.
مركز اين شهرستان شهر تربت جام و براساس آخرين تقسيمات كشوري داراي سه بخش به نام هاي مركزي، صالح آباد و نصر آباد و 10 دهستان و 447 آبادي داراي سكنه مي باشد.
چهره اقليمي شهرستان تربت جام در بخش شمالي، كوهستاني است و رشته كوههاي معروف شاه نشين بر آن تكيه زده اند در جنوب و مغرب نيز كوههاي باخرز و بزد واقع است.
كوه هاي شاه نشين با ارتفاع تقريبي 2080 متر و عرض 48 كيلومتر به صورت پديده اي طبيعي در امتداد شمال غربي و جنوب شرقي بين تربت جام و بخش جنت آباد قرار گرفته اند.
اين رشته كوه داراي جنگل هاي طبيعي پسته بوده و پر آب ترين كوهستان منطقه تربت جام محسوب مي شود.
* مجموعه معماري مزار شيخ احمد جام
اين مجموعه از فضاي معماري بر گرد يك صحن وسيع مركزي شكل گرفته است كه مهم ترين و با شكوه ترين فضاهاي معماري اين مكان در مجاورت آرامگاه شيخ بنا شده كه شامل گنبد خانه، ايوان، مسجد كرماني، گنبد سبز و سفيد، مسجد عتيق، آب انبار و ملحقات آن مي باشد.
به استناد متون كهن تاريخي و بررسي هاي انجام شده گنبد خانه اين مجموعه پيش از ابنيه ديگر توسط اعقاب سلطان سنجر سلجوقي به سال 633 هجري قمري پايه ريزي شد و به همت غياث الدين محمد ابوبكر كرت (متوفي 643 هجري قمري) توسعه يافت.
فضاي داخلي گنبد خانه با نقاشي هاي رنگارنگ و زيبا روي گچ زينت يافته و تاريخ 763 و 771 هجري قمري بر انتهاي كتيبه ها حكايت از مرمت و بازسازي بنا دارد.
ساختار معماري گنبد خانه يادآور طرح مقبره سلطان سنجر در مرو است.
گنبد بنا نيز با تلفيقي موزون از سه كنج و چهار طاق نماي هشت ضلعي ايجاد شده كه سطح زرين آن با تزئينات كاربندي پوشش يافته است.
ايوان اين مجموعه با ارتفاع حدود 30 متر در نيمه اول قرن هشتم هجري بنياد يافته كه معمار آن غياث الدين محمد ابوبكر كرت قبل از پايان گرفتن بناي ايوان دارفاني را وداع گفت و ادامه كار توسط فرزندش غيادالدين بن مطهر دنبال شد و به اتمام رسيد.
بلندي ايوان و كاشي كاري هاي متنوع به صورت شش گوش مزين به گل و برگ و ستاره شانزده پر به رنگ سياه، لاجوردي و فيروزه اي شكوه و عظمت خاصي به ايوان و مجموعه بنا بخشيده است.
سر در ايوان در سال 1022 هجري قمري به امر عباس اول صفوي كاشيكاري شد.
فضاي معماري ايوان در مجاورت گنبد خانه با سقفي نيم گنبدي و تزئينات كاربندي با دو ورودي مستقل مسير ارتباطي به بناهاي طرفين مسجد كرماني و گنبد سفيد را پديد آورده است.
* مسجد كرماني
اين بنا در بخش چپ ايوان مزبور قرار دارد و ظاهرا نام آن منسوب به سازنده بنا (خواجه زكي بن محمد بن مسعود كرماني) است.
مسجد كرماني مشتمل بر شاه نشين در وسط هر ضلع و سه چله خانه در زواياي شرقي و غربي است كه در شاه نشين واقع در ضلع غربي زيبا ترين عنصر معماري اين مسجد يعني محراب گچ بري و نفيس آن از شاهكارهاي قرن هشتم هجري ساخته شده است.
بر ازاره (پاي) ديوارها نيز يك رشته كتيبه عالي نقش بسته و بر اسپرها (پيشاني) قاب هاي مشبك گچبري تعبيه شده كه حكايت از مهارت و درايت هنرمندان آن است.
شاه نشين هاي واقع در زواياي جنوبي و شمالي داراي پوشش نيم گنبدي بوده وجود طاق و تويزه (قوس) ايجاد گنبد بر روي آن ها را ممكن نموده است.
* مسجد عتيق
فضاهاي معماري اين مسجد مشتمل بر شبستاني گنبددار شامل پنج رواق است آن چه از معماري بنا بر جاي مانده حكايت از آن دارد كه تنها دو دهانه غربي گنبد مقابل محراب داراي تزئينات بوده كه شامل گچ بري هاي اسليمي بر تاق هاي رواق محراب، رنگ هاي الوان بر روي اندود گچ، ستون نماها با طرح مارپيچ و كاشي سفيد و آبي در اطراف محوطه محراب مي باشد.
بر اساس شواهد موجود سبك بنا به معماري سده هشتم نزديك تر مي نمايد و در متون، نام باني خير مسجد عتيق، رضي الدين احمد متولي و متعلق به 720 هجري قمري ذكر شده است.
* مدرسه امير جلال الدين فيروزشاه
اين بنا از ابنيه مشرف بر صحن مزار جام (گنبد فيروز شاهي يا گنبد سبز) است كه در شمال غربي واقع شده و از سمت جنوب شرقي آن به مجموعه مزار شيخ احمد جام متصل است.
بناي مزبور داراي نقشه اي چلپايي شكل (صليبي) و چهار ايواني است كه بر فراز آن گنبدي قرار گرفته است.
همچنين گنبدخانه اي چهار طاقي شكل با چهار فضاي شاه نشين و دو طاق نما در بخش هاي شرقي و غربي آن وجود داشته است.
اين بنا داراي تزئينات زيباي كاشي كاري و مدرسه اي كه توسط جلال الدين فيروز شاه در سال 844 هجري قمري بنا شده مي باشد.
برخي گنبد فيروز شاهي يا گنبد سبز را بقعه اي مي دانند كه بر روي سردابه اي بر پا شده است.
اينك در اطراف مزار شيخ محجري سفيد به طول هشت متر و ارتفاع 50 سانتي متر ايجاد شده كه به فاصله هر يك متر آن ستوني سنگي به رنگ سياه با كتيبه هايي به خط ثلث و نستعليق تعبيه شده است.
* مسجد جامع نو
اين مسجد در طرف غربي مزار شيخ احمد جام واقع شده است كه با يك مقصوره چليپا شكل و شبستان هاي ستون دار طرفين صحن، فضايي مذهبي را شكل مي دهد.
رواق شرقي اين بنا با مسجد عتيق پيوند خورده و ظاهرا تنها بخش قديمي مسجد گنبد مقصوره است كه توسط جلال الدين فيروز شاه به سال 846 هجري قمري بنياد شده است.
در بخش خلفي ديوار گنبد خانه كتيبه اي با قلم شيواي ثلث به رنگ سفيد بر زمينه اي فيروزه اي بر جاي مانده كه حاوي نام معمار بنا و تاريخ ساخت آن است.
* پلنگ آبه
ناحيه كوهستاني پلنگ آبه در 20 كيلومتري جنوب تربت جام و به موازات روستاي بزد در فاصله پنج كيلومتري آن واقع شده است.
اين ناحيه مصفا داراي چشمه هاي آب معدني است كه خواص دارويي و درماني ويژه اي دارند.
دامنه هاي پلنگ آبه در بهار يكپارچه سر سبز و خرم است و مناظر دل انگيز و چشم اندازي زيبا را در برابر گردشگران به تماشا مي گذارند.
* رباط جام
رباط جام در سمت جنوبي خيابان كوثري شهر تربت جام قرار دارد كه به صورت يك بناي چهار ايواني ايجاد شده است.
هم اكنون ورودي آن به سمت شمال باز مي شود اما به احتمال بسيار درگاه جديد در آن تعبيه شده است.
فضاي ورودي رباط به يك هشتي منتهي مي شود و ايوان هاي شمالي و جنوبي آن در ادامه به فضايي وسيع مي رسد كه اين نقاط به كمك پايه هاي آجري به چشمه تاق ها تبديل شده اند.
همچنين فضاي داخلي بنا شامل ايوانچه هايي است كه هر يك به حجره اي منتهي مي شود.
نماي بيروني رباط علاوه بر ديوار اصلي بنا داراي سه برج است.
از بخش هاي مهم اين بنا فضاي شاه نشين آن است كه در بخش فوقاني هشتي ورودي غربي با پوشش گنبد عرقچين و با تزئينات كاربندي احداث شده است.
با توجه به سبك معماري بنا مي توان آن را از جمله آثار معماري بر جا مانده از دوران تيموريان دانست.
* شهر تاريخي بوژگان
شهر قديم بوزجان در ضلع شمال شرقي شهر است كه در ميان قبرستان قديمي بر روي تپه اي كم ارتفاع بناي آجري مقبره شيخ ابوذر بوزجاني واقع شده است.
ابوالوفا محمدبن يحيي بن اسماعيل بن عباس بوزجاني، رياضي دان مشهور ايراني بود كه در سال 329 هجري قمري در شهر بوزجان پا به عرصه جهان گذاشت و بعد از طي دوره هاي علمي رهسپار بغداد شد و در رصدخانه آن شهر به مطالعه و تحقيق پرداخت.
آرامگاه فعلي اين عالم بزرگ مشتمل بر ايوان ورودي و فضاي داخلي ساده اي است كه در دوره قاجار بنا شده است.
* مسجد خانه نور
در حدود سه كيلومتري جنوب روستاي بزد مسجد كوچكي با ديوارهاي سنگي و گلي مشاهده مي شود كه به مسجد خانه نور شهرت دارد.
اين مسجد اگر چه ارزش معماري چنداني ندارد اما مكاني مي باشد كه در نزد شيخ احمد جام از اهميت و اعتبار خاصي برخوردار بوده است.
اين اثر معماري با زيربنايي محدود داراي پوشش مسقف با استفاده از تيرهاي چوبي است.
رويه ديوار گچ اندود بوده و فاقد هر گونه تزئين است.
در گوشه اي از اين بنا حفره اي با در كوچك تعبيه شده كه آن را چله خانه شيخ مي دانند.
به فاصله 200 متري ضلع جنوبي مسجد چشمه جوشاني به نام نور واقع است كه آب آن وارد حوض زيباي سرپوشيده اي مي شود و به احتمال بسيار سقابه مسجد نور بوده اما اكنون به صورت نيمه ويران است.
* رباط سمنگان
رباط سمنگان از جمله كاروانسراهاي سر پوشيده اي است كه بر كنار راه قديم سنگ بست قرار داشته و اكنون در ميانه روستاي سمنگان به فاصله 54 كيلومتري شمال شهر تربت جام واقع شده است.
در سمت جنوبي رباط فضاي باز وسيعي قرار دارد كه بارانداز بوده است.
همچنين در چهار گوشه رباط چهار برج استوانه اي ايجاد شده كه در واقع پشتيبان ديوار نيز محسوب مي شود.
پس از ورودي هشتي رباط به صورت فضايي هشت ضلعي ساخته شده كه داراي گنبدي بلند است.
با توجه به فرم اتاق ها به نظر مي رسد كه بنا متعلق به اواخر دوران تيموري يا اوايل دوران صفويه باشد.
* مسجد و مقبره عزيرالله
در پنج كيلومتري مجموعه معماري آرامگاه شيخ احمد جام، يك مجموعه معماري زيباي ديگر از دوران صفويه بر جاي مانده كه مشتمل بر يك آرامگاه و يك مسجد است.
آرامگاه داراي نقشه مربع است و ورودي آن از انتهاي ايوان به درون باز مي شود.
اين بنا ساده و بي پيرايه عاري از تزئينات بوده و بر ديوارهاي آن چله خانه هايي تعبيه شده است.
* مسجد مير غياث الدين
منطقه كوهستاني بزد در 18 كيلومتري جنوب تربت جام واقع شده و داراي چشمه هاي جوشان و دامنه هاي سرسبز، آرامگاه مير غياث الدين و بافت زيبا و كهن روستاي بزد مي باشد.
در ميانه گورستان قديمي روستاي بزد و به فاصله حدود يك كيلومتري روستا بناي آجري معتبري وجود دارد كه به مسجد مير غياث الدين معروف است.
اين بنا كه از نظر نقشه با مزار زين الدين ابوبكر قابل مقايسه مي باشد مشتمل بر يك ايوان ورودي، ايوانچه هاي طرفين و گنبد خانه اي با طرح چليپايي است.
بناي مزبور ويژگي هاي معماري عصر تيموري را به همراه دارد.
* مجموعه تاريخي لنگر
در ضلع روستاي لنگر به فاصله حدود 25 كيلومتري شمال غربي تربت جام ابنيه با ارزشي قرار دارد كه آرامگاه قاسم انوار، بنايي آجري برفراز بركه لنگر (آب انبار) و تپه لنگر از آن جمله اند.
بناي مقبره در عين سادگي از عظمت و شكوه خاصي برخوردار است و فضاهاي معماري اين بنا شامل ايوان رفيع، خانقاه و گنبد خانه است.
به استناد روايات تاريخي اين بنا در ابتدا خانقاه بوده و بعدها به عنوان آرامگاه مورد استفاده قرار گرفته است.
اين بناي معتبر نمونه بارزي از معماري اواخر دوران تيموري است.
بركه لنگر نيز كه همزمان با مقبره قاسم انوار در اين مكان ساخته شده است بنايي است آجري با پلان مستطيل شكل و گنبدي دورچين به صورت شلجمي كه فضاي داخلي آن داراي حوضچه اي مستطيل شكل است كه در گذشته سمت غربي آن داراي دو ايوان بوده و ضلع شرقي نيز تالارها و اتاق هايي داشته است.
* ساير مناطق ييلاقي
از ديگر مناطق ييلاقي تربت جام مي توان به روستاي سمر غاوه با آبشارهاي كوچك و دامنه سر سبز در 25 كيلومتري غرب تربت جام، روستاي ابدال آباد با باغات ميوه گسترده در 40 كيلومتري غرب تربت جام و روستاي بزد اشاره كرد.
منطقه خوش آخوند اين سرزمين در فاصله 68 كيلومتري شمال تربت جام نيز داراي كوهستان هاي سر سبز و گياهان دارويي متنوع است.
اين منطقه ناحيه اي ييلاقي است كه عشاير كوچ رو فصولي از سال را در آن جا مي گذرانند. در اين ناحيه شكارگاهي حيوانات وحشي مختلف نظير كبك، تيهو، كل، بز كوهي و گرگ زندگي مي كنند.
* موسيقي مقامي و حركات موزون آييني تربت جام
سرزمين تربت جام يكي از مهم ترين مناطقي است كه در آن موسيقي مقامي از رواج چشمگير برخوردار است و هنرمندان بنام را در اين زمينه به دنياي هنر معرفي نموده است.
موسيقي تربت جام در گذشته بيش از 300 مقام داشته كه امروزه 50 مقام آن باقي مانده است كه مقام هاي الله مدد، كبك زري و نوايي از آن جمله اند.
در نواختن اين موسيقي از سازهايي مانند دوتار و دايره استفاده مي شود.
همچنين از ميان رقص هاي آئيني معروف در تربت جام مي توان به رقص اپر و مراسم تمناي باران اشاره نمود. /4
7496 / 6053
مشهد - ايرنا - شهرستان تربت جام يكي از شهرستانهاي تاريخي استان خراسان رضوي آماده پذيرايي از گردشگران و زائران نوروزي است.
