شیخ اشراق، پایه گذار روشی نو در فلسفه و حكمت

شهاب الدین ابوالفتوح یحیی سهروردی مشهور به شیخ اشراق در روستای سهرورد زنجان در 549 هجری قمری دیده به جهان گشود و بعدها از فیلسوفان و حكیمان بزرگ ایران زمین شد و توانست با پشتكار فراوان مكتب فلسفی اشراق(حكمت الاشراق) را پایه گذاری كند.

وی در جوانی علوم مقدماتی را در فلسفه، اصول فقه و حكمت نزد مجدالدین جیلی در مراغه فراگرفت و سپس شهر اصفهان را برای یادگیری علوم اسلامی و كامل كردن آموخته های خود انتخاب كرد و در كلاس درس ظهیرالدین قاری حضور یافت و برای نخستین بار در آنجا بود كه با مكتب فلسفی ابن سینا آشنا شد.

این فیلسوف ایرانی به منظور آشنایی با افكار و اندیشه های عارفان و فیلسوفان زمان خود سفرهایی به آناتولی و سوریه انجام داد و به دعوت ملك ظاهر پسر صلاح الدین ایوبی سردار مشهور مسلمانان در جنگ های صلیبی در شهر حلب ماندگار شد و مشهورترین اثر خود با نام «حكمه الاشراق» را در این شهر به پایان رساند در حالی كه متعصبان و جاهلان دین به طور مداوم به انتقاد از وی می پرداختند.

مكتب فكری شیخ اشراق تاثیر شگرفی بر مراكز علمی و فلسفی منطقه داشت. این فیلسوف ایرانی اصول فلسفه ی خود را در مهم ترین كتابش حكمه الاشراق شرح داده و اشراق را به معنای نور و نورانی دانسته است. در فلسفه ی اشراق، هستی یا وجود مطلق از اصل نورالانوار ساطع می شود و جهان را فرا می گیرد و دیگر موجودات، هستیِ خود را از این وجود مطلق به دست می آورند.

در فلسفه ی اشراق مراحل چهارگانه ای ذكر شده كه شامل تزكیه ی نفس و آماده شدن برای مكاشفه و درك بارقه ی الهی، مشاهده ی نور الهی بر مبنای شناخت و علم، حصول علم یقینی با قابلیت تحلیل فلسفی و كسب یقین فیلسوف(حكیم) و تدوین نتیجه ی تجربیات است.

شیخ شهاب الدین سهروردی در دوران كوتاه زندگی خویش آثار ارزشمندی را به زبان های فارسی و عربی نگاشت. بیشتر كتاب های او به زبان عربی است كه می توان به برخی از آنها همچون حكمه الاشراق، هیاكل النور، تلویحات و كلمه التصرف اشاره كرد و از تالیفات فارسی وی چند رساله ی كوچك با عنوان رساله عقل سرخ، روزی با جماعت صوفیان، آواز پر جبرییل، سفیر سیمرغ و لغت موران به یادگار مانده است.

شهاب الدین سهروردی در كتاب عقل سرخ خود با زبانی نمادین بحث های فلسفی و عرفانی خود را مطرح و در بخشی از آن با توجه به داستان های شاهنامه اشاره های عرفانی خویش را بیان می كند. وی در این كتاب می نویسد: قاف نام كوهی است كه بر قله آن سیمرغ، نماد ذات الهی، اقامت دارد. زال، كه با مویی سپید به دنیا آمد و نمادی از خرد و پاكی است، پای كوه قاف رها شد. سیمرغ زال را به آشیانه خود برد و او را پرورش داد تا بزرگ شد و با رودابه ازدواج كرد و رستم از او زاده شد. رستم، قهرمان شاهنامه، كه روح ایران حماسی تصور می‌شود، مردی است كه در نهایت بر نفس خود پیروز شد.

هنگامی كه شیخ شهاب الدین سهروردی در شهر حلب اندیشه های فلسفی و عرفانی خود را دنبال می كرد، گروهی در برابر اندیشه های فلسفی او به كارشكنی پرداختند و زمانی كه ملك ظاهر به مخالفت با آنان پرداخت، شكایت خویش را نزد «صلاح الدین ایوبی» بردند و سرانجام با پیگیری های فراوان توانستند شیخ اشراق را در 587 هجری قمری زندانی و اعدام كنند.

پس از درگذشت شیخ شهاب الدین سهروردی حكیم و فیلسوف ایرانی، افكار و سخنان وی در ایران و در كشورهای منطقه منتشر شد و افراد زیادی به شرح و تفسیر اندیشه های او پرداختند كه از آن میان می توان به علامه حلی، شمس الدین شهروزی و ملاصدرا شیرازی اشاره كرد.

*پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به مناسبت روز بزرگداشت شیخ شهاب الدین سهروردی با «محمد ملكی» استاد فلسفه ی دانشگاه ادیان و مذاهب به گفت و گو پرداخت.

این استاد دانشگاه ادیان و مذاهب با اشاره به زندگی شیخ شهاب الدین سهروردی بیان كرد: این حكیم مسلمان؛ علم فقه، كلام و فلسفه را در مراغه فراگرفت و سپس در اصفهان به مدت 10سال با فلسفه ی مشاء آشنا شد و به نقد این تفكر پرداخت و اینگونه به عنوان حكیم اشراقی مشهور شد. همچنین وی كه از شاگردان با واسطه ی ابن سینا بود، به نقد اندیشه های استاد خود نیز روی آورد. شهاب الدین سهروردی پس از مدتی كه به عنوان حكیم و متفكر مسلمان ایرانی شناخته شد، به آناتولی(تركیه كنونی) رفت و برخی از كتاب های خود را در آنجا به پایان رساند و سپس راهی شهر حلب شد.

محمد ملكی با بیان آن كه اصول فلسفه ی شیخ اشراق در برابر مكتب مشاء و پیروان آن قرار می گیرد، اظهار داشت: فلسفه ی مشاء تا سده ی ششم هجری قمری تمامی حوزه ها را زیر سیطره ی خود قرار داده بود و هیچ فرد و گروهی نمی توانست با این مكتب فكری مخالفت كند اما شهاب الدین سهرودی موفق شد تا به وسیله ی مكتب فكری اشراق به نقد فلسفه ی مشاء بپردازد. وی در میانه ی سده ی ششم، تفكرات ارسطو و ابن سینا را به نقد كشید و این فلسفه را با توجه به اینكه اصول و پایه آن بر عقل، نور و ظلمت بنا گذاشته شده بود، حكمت اشراق نام گذاری كرد. پایه ی فلسفه ی شیخ اشراق بر عقل(كه در فلسفه ی مشاء نیز مشاهده می شود و با آن اشتراك دارد) و كشف شهود است. شیخ اشراق در نقد خود به ابن سینا بیان می كند كه او می خواست تنها با بال عقل به حقیقت هستی پی ببرد در حالی كه وی بر این باور بود كه با این بال به تنهایی نمی توان وجود هستی را درك كرد و به بال كشف شهود نیز اعتقاد داشت و آن را برای این درك لازم می دانست.

وی با اشاره به 2 بال اندیشه های این حكیم و فیلسوف ایرانی گفت: درك شیخ اشراق از عالم هستی و فراسوی آن با 2 بال عقل و كشف شهود انجام گرفت. از طرفی در حكمت الاشراق، وی این كشف شهود و مكاشفات خود را در قالب استدلال های عقلی گذاشت و به گفته ی خودش آن را برهانی كرد و با نام فلسفه ی حكمت الاشراق ارایه داد. در فلسفه ی شیخ اشراق از نورالانوار سخن به میان آمده است و با توجه به افكار و اندیشه های او می توان گفت كه پروردگار را به عنوان نورالانوار(دهنده ی تمامی نورها) و موجودات هستی را نور بیان می كند.

او در ادامه افزود: شیخ اشراق 52 رساله را نگاشته كه بیشتر آن در حوزه ی فلسفه ی عرفانی است. مهمترین كتاب او حكمت الاشراق به شمار می رود. وی در كتاب عقل سرخ خود با زبانی تمثیل گونه اندیشه های خود را بیان می كند و عقل سرخ از نگاه شیخ اشراق، عقل معاش و عقل تدبیر زندگی است كه چگونه زندگی كردن برای رسیدن به موفقیت را نشان می دهد.

این استاد دانشگاه ادیان و مذاهب با ایجاد ارتباط میان اندیشه های شیخ اشراق با مفاهیم قرآنی گفت: با توجه به تحقیقاتی كه درباره ی كتاب های شیخ اشراق انجام شده، در كتاب های او برای توضیح و شرح سخنانش در 2011 مورد به آیات قرآن استناد شده است و این نشانه ی آن به شمار می رود كه وی فلسفه ی خود را با قرآن هماهنگ كرده است.

وی با بیان اینكه شیخ اشراق زندگی سختی را در شهر حلب سپری كرد، اظهار داشت: وقتی كه برخی از افراد جاهل و متعصبان دریافتند جوانی مسلمان در شهر حلب حضور دارد و حرف های تازه ای می زند كه آنها تا به حال نشنیده اند و برای آنان قابل فهم نیست، این حكیم مسلمان را به كفر متهم كردند و با فشار بر صلاح الدین ایوبی او را به زندان انداختند و پس از مدتی اعدام كردند.

محمد ملكی در پایان گفت: شیخ اشراق می گوید «مطالب كتاب ها و رساله های من آن چیزی است كه بر پایه ی مكاشفات و شناخت خودم و بر اساس استدلال به آن رسیدم و سپس نگاشته ام.» به همین دلیل باید به آثار ارزشمند شیخ شهاب الدین سهروردی حكیم مسلمان ایرانی اهمیت بدهیم تا اندیشه های او برای ما روشن تر شود. در حالی كه در كشور كانادا بنیاد سهروردی شناسی وجود دارد پس شایسته نیست ایرانیان از اندیشه های این حكیم ایرانی غافل باشند.

*گروه اطلاع رسانی (مجتبی شفیعی)

پژوهشم**9348**2002**9131