پروین اعتصامی بیست و پنجم اسفندماه سال 1285 در تبریز به دنیا آمد. پدر وی از جمله اندیشمندان و مترجمان بنام زمان خود بود و بنابراین، پروین ادبیات فارسی و عربی را به خوبی و در سطحی عالی نزد پدر آموخت. استعداد و قریحه پروین هنگامی كه تنها هفت سال سن داشت بروز كرد و در این زمان به سرودن اشعار مختلف پرداخت.
وی اشعار زیادی سرود و آثار گرانقدری از خود بر جای گذاشت و در تمام سروده‌های خود سعی كرد راه تاریك زندگی را با پند و اندرز روشن كند.
اعتصامی نخستین دفتر شعرش را با پیش درآمدی به قلم «ملك الشعرای بهار» در تهران منتشر كرد. وی توانست در مدت كوتاهی در جایگاه برجسته ترین شاعر زن آن دوره قرار گیرد؛ دوره ای كه بهار، اعتصامی را «ملكه شعرای زن» نامید و روزنامه ها و نشریه ها از تولد ستاره‌ای در جهان شعر فارسی سخن گفتند.
اعتصامی از سال 1315 نزدیك به یك سال در كتابخانه دانشسرای عالی سرگرم كتابداری شد اما به علت بیماری پدر از كار استعفا كرد. وی سرانجام در شب شانزدهم فروردین 1320 به علت بیماری حصبه چشم از جهان فروبست و كنار پدری كه محبوب ترین موجود زندگی او بود، در مقبره خانوادگی اعتصامی، در صحن حرم حضرت معصومه (س) در قم به خاك سپرده شد.
با توجه به جایگاه بلند این شاعر بزرگ زن در ادبیات معاصر، جشنواره ادبی پروین اعتصامی از سال 1383 به همت معاونت فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در دفتر مجامع و فعالیت‌های فرهنگی آغاز به كار كرد. همچنین جشنواره فیلم پروین اعتصامی نیز كه ویژه فیلم‌هایی با موضوع زن است به همت خانه زنان هنرمند ایران از سال 1383 برگزار می‌شود.
***سبك و زبان شعری
شعر اعتصامی بیشتر در قالب قطعه های ادبی است كه مضامین اجتماعی را با دیده انتقادی به تصویر كشیده است. دیوان پروین، شامل 248 قطعه شعر است كه از آن میان 65 قطعه صورتی مناظره ای دارد.
برخی معتقدند كه اشعار اعتصامی را می‌توان به 2 دسته تقسیم كرد؛ دسته نخست كه به «سبك خراسانی» سروده شده و شامل اندرز و نصیحت و بیشتر به اشعار ناصرخسرو شبیه است. دسته دوم اشعاری است كه به «سبك عراقی» سروده شده و بیشتر جنبه داستانی به ویژه از نوع مناظره دارد و به سبك شعر «سعدی» نزدیك است.
از منظری دیگر، «علی اصغر دادبه» مدرس فلسفه و عرفان، دیدگاه فكری- فلسفی در شعرهای پروین را به 2 دسته تقسیم می‌كند؛ اول، حوزه نظری كه شامل مفاهیمی مانند عشق حقیقی، تجلی مذهب، قضا و قدر و تاكید بر جنبش، حركت و عمل است. دوم، حوزه عملی كه شامل تهذیب اخلاق در شعرهای پروین است.(1)
اعتصامی هنرمندی اندرزگوی و رمزپرداز از زبان اشیا است. وی با زبانی ساده و روان پیوند افراد جامعه را بازگو می كند و در تمثیل های خود از ساده ترین چیزها مانند دانه های گیاهی، گل و گیاه، ابزار آشپزی و پرندگان بهره می برد.(2)
اعتصامی در اشعارش سرشار از احساس و عاطفه انسانی در كنار خیالی نازك و بی پیرایه است. از ویژگی های شعر اعتصامی استفاده از فن مناظره و بیان اشیا با یكدیگر است. وی با بهره گیری از تصویرسازی های ذهنی متعارف و بر اساس خلق موضوع (تز) و ضد موضوع (آنتی تز) مناظره را گسترش و ادامه می دهد و سرانجام و در پایان بحث نقطه نظر خود را در قالب تركیب (سنتز) ارایه می كند.
***زمینه و زمانه شاعر
برخی معتقدند كه اعتصامی نه شاعری سیاست پرداز و سیاسی سرا و نه سراینده ای سیاست گریز و فارغ از دغدغه های اجتماعی و سیاسی است بلكه وی را شاعری متعهد می دانند. در واقع سروده های اعتصامی واجد یگانگی و تجلی تعهد شاعر و نمود متناسب آن نسبت به مقوله های گوناگون اخلاقی، اجتماعی و سیاسی است.(3)
محورها و موضوع های اصلی شعر اعتصامی جبر، تقدیر، بیان حال توده مردم در برابر استعمارگرایی طبقات بهتر و وضع نابسامان بیوه ها، سالخوردگان و تهی دستان جامعه است. وی در مناظره ها با زبان و بیانی فصیح و رسا اندیشه های اساسی خود درباره زندگی و مرگ عدالت اجتماعی، اخلاق، آموزش و اهمیت والای دانایی و موقعیت را ارایه می كند.(4)
به نظر می رسد دنیای آرمانی اعتصامی آن گونه كه وی در ذهن خود مجسم می كند، در حقیقت بازتابی از دنیای محدودی است كه در آن می زیست. این دنیای انفرادی كه وی برای خود خلق كرده بود، اگر چه دنیایی جدا از دیگران بود، در عین حال به شاعر فرصت می داد تا با دقت به آنچه می دانست بیاندیشد و آن را به رشته تحریر در آورد.(5)
***نقد و بررسی
اعتصامی كه بیش از 35 سال در جهان نزیست شاعری آگاه، اخلاق گرا و متعهد بود. وی نسبت به بی‌عدالتی های اجتماع های بشری نگرشی منتقدانه داشت و كوشید با زبان رمز و تمثیل، اندیشه های انسانی خود در دفاع از فرودستان جامعه را ابراز كند.
داوری ناقدان درباره اندیشه های سیاسی و اجتماعی اعتصامی متفاوت و گاه متضاد است. برخی اعتصامی را فاقد اندیشه سیاسی و اجتماعی مشخص و منسجم می دانند و در مقابل، گروهی وی را شاعری نوگرا، زبان شناس و روشنفكر می دانند.
برخی ناقدان، اعتصامی را شاعری با دغدغه های عدالتخواهانه می پندارند. در همین زمینه «رضا براهنی» نویسنده و منتقد ادبی معتقد است: پروین به دنبال عدالت در نظامی بود كه تیشه بر ریشه عدالت می زد، از اینرو سخت در بند دوگانگی خیر و شر، قوی و ضعیف و فقیر و غنی است، با این حال جهانی كه ترسیم می كند حتی در تیرگی هم از پویایی برخوردار نیست.
«سیمین بهبهانی» غزلسرای معاصر نیز با آن كه برخی اشعار اعتصامی را در زمینه زندگی و زمانه می خواند اما در مجموع شیوه اشعار وی را گذشته گرایانه و مولود بریدن از جامعه مدنی و فقدان تجربه قابل لمس شاعر از اجتماع می دانست.(6)
برخی هم شعر اعتصامی را دارای سویه های معنوی و عرفانی می دانند. در همین زمینه «عبدالحسین زرین كوب» نویسنده و منتقد ادبی بر این باور است كه اعتصامی بیش از هر چیز شاعر تربیت و اخلاق است اما تربیت و اخلاق وی مبتنی بر اندیشه عرفانی است. عرفان اعتصامی هم در كنار تصوف اسلامی از سرچشمه تعالیم افلاطونی، مكتب گنوسی و نوافلاطونی آب می خورد و به همین سبب به مساله روح اهمیت خاص می دهد.(7)
پی نوشت ها:
1- «نگاهی به شعر پروین اعتصامی»، تارنمای خبرگزاری ایسنا، قابل دسترس به نشانی: http://isna.ir/fa/news/94122516092
2- ثروتیان، بهروز، «مقالات: باورها و اندیشه های پروین اعتصامی»، مجله كتاب ماه ادبیات و فلسفه، اسفند1385 و فروردین1386، شماره 114-113، ص13
3- مدیر شانه چی، محسن، «سیری در اندیشه سیاسی و اجتماعی پروین اجتماعی»، مجله پژوهش حقوق عمومی، پاییز و زمستان 1386، شماره 23،ص201
4- مجدالدین، اكبر، «انعكاس نابرابری های اجتماعی در اشعار پروین اعتصامی»، پژوهشنامه علوم انسانی، شماره 57، بهار 1387، ص365
5- قانون پرور، محمد رضا، «دنیای آرمانی پروین اعتصامی»، مجله ایران شناسی، تابستان 1368، شماره2، ص318
6- مدیر شانه چی، پیشین، ص212
7- «نقد و نظر ادیبان و منتقدان درباره شعر پروین اعتصامی»، مجله كتاب ماه ادبیات و فلسفه، اسفند1385 و فروردین1386، شماره 114-113، ص77
*گروه پژوهش و تحلیل خبری
پژوهشم**458**9279
تهران- ایرنا- «پروین اعتصامی» از برجسته ترین شاعران معاصر است كه شعرهایش دارای درونمایه ای اجتماعی است. وی با آگاهی كه از واقعیت ها و مسایل اجتماعی زمان خود داشت اشعار متعهدانه ای را سرود و در دفتر ادبیات ایران به یادگار گذاشت.
