لرزاده؛ احیاگر هنر معماری اسلامی- ایرانی

لرزاده در سال 1285 خورشیدی در تهران چشم به جهان گشود. پدر وی استاد «محمد لرزاده» از معماران نامی دوره‌ قاجار و همكار «حسن صنیع الدیوان» دیگر معمار برجسته این دوره بود. لرزاده از هفت سالگی مدت زمانی را نزد «میرزا حسن» به مكتب رفت و تحصیل خود را در مدرسه‌ «محتشم‌السلطنه» ادامه داد كه استعدادهای هنری اش نیز از همان زمان آشكار شد.
لرزاده پس از پایان دوره‌ ابتدایی به دبیرستان «سلطانی» واقع در منطقه پل امیربهادر و از آنجا به مدرسه‌ «كمال الملك» برای یادگیری مجسمه سازی گام نهاد كه این دوره یك سال و نیم به طول انجامید. وی سپس به محضر درس «سیدمحمدتقی نقاش باشی» رفت. لرزاده در همه این دوره ها افزون بر مكتب، درخانه نزد پدر نیز مشق معماری می ‌كرد.
پس از خلع «احمد شاه» از سلطنت، كارگاه نقاشی سیدمحمدتقی نقاش باشی واقع درخیابان ناصریه به دلیل طرح اصلاحی خیابان، از میان رفت و لرزاده با كسب اجازه از استاد خود،‌ كارگاه كوچكی جنب مسجد «مجدالدوله»،‌ بین چهار راه حسن‌آباد و گذر تقی ‌خان به نام «نقاشخانه‌ حسین لرزاده» دایر كرد. وی در سال 1305 با دعوت استاد «جعفرخان كاشانی» كه دست اندر كارِ ساختن عمارت سنگی تپه علی ‌خان در سعد آباد بود، به كار نقاشی در یكی از اتاق‌های این عمارت مشغول شد.
لرزاده پس از آن، طراحی و ساخت سر درِ ایرانی برای بانك شاهی واقع در منطقه توپخانه -بانك تجارت كنونی- را انجام داد. رسمی ‌سازیِ سر درِ مدرسه «دارالفنون»، بالكن پیرایش در ابتدای خیابان لاله ‌زار و چاپخانه‌ یمنی در خیابان فردوسی نیز از كارهای وی در این دوره است. لرزاده همچنین عمارت سوخته‌ «مجلس شورای ملی» را تعمیر كرد. لرزاده در سال 1311 برای ساختن آرامگاه فردوسی به توس رفت و مدتی با مرحوم «عماد الكتاب» كه در آن هنگام ایام كهنسالی را می ‌گذراند و برای خطاطی اشعار و نوشته‌ های مقبره‌ حكیم توس در آنجا به سر می برد، همدم و محشور شد و نزد او مشقِ خط می ‌كرد. خود وی از قول مرحوم عمادالكتاب می‌گوید: حالا چه عیبی دارد در كنار معماری، خوب هم بنویسی. تاریخ پایان كارِ آرامگاه فردوسی مصادف با 30 سالگی لرزاده بود.
پس از پایان كار آرامگاه فردوسی،‌ لرزاده به تهران بازگشت و مشغول به كار در «كاخ مرمر» شد كه گنبد این كاخ هم از آثار وی است. همچنین بنا به درخواست «آیت الله بروجردی»،‌ استادِ معمار، «مسجد اعظم» قم را طرح ریزی و اجرا كرد. از دیگر یادگارهای لرزاده، تعمیر و ساخت قسمت‌هایی از حرم مطهر امام حسین (ع) است كه وی به این مناسبت به عنوان معمارِ افتخاری امام حسین (ع) مفتخر شد. لرزاده سرانجام در شهریور ماه سال 1383، در سن 98 سالگی دیده از جهان فروبست.

***آثار معماری و نوشتاری
لرزاده در دوره فعالیت خود آثار بسیاری را طراحی، احداث، مرمت و تزیین كرده است كه به برخی از آن ها اشاره شد. افزون بر آنچه گفته شد، وی معماری مسجدهای بسیاری را در كارنامه خود دارد كه از آن جمله می توان به «مسجد لرزاده» در خیابان خراسان، «مسجد سجاد» در ‌خیابان جمهوری، «مسجد امام حسین» در ‌خیابان امام حسین، «مسجد فخریه» در خیابان امیریه، «مسجد زعیم» در ‌خیابان منیریه، «مسجد فرازنده» در خیابان شوش، «مسجد سپهسالار» در ‌خیابان بهارستان، «مسجد انبار گندم»، «مسجد سنگی» و «مسجد مهدیه» در خیابان ری اشاره كرد.
لرزاده همچنین كتابی با عنوان «احیای هنرهای از یاد رفته» نوشته كه در راستای آموزش نوآوری های هنر معماری سنتی به پژوهندگان است. افزون بر كتاب یاد شده، لرزاده مجموعه ای از اشعار مذهبی با عنوان «نغمه لرزاده»، دفتر خاطرات و كتاب شعری را در زمینه هشت سال دفاع مقدس به رشته تحریر درآورده است.

***سبك و شیوه معماری
لرزاده فعالیت خود را با نقاشی آغاز كرد و سپس با انجام دادن كارهایی در زمینه طراحی سر درِ عمارت بانك بازرگانی و سر درِ دارالفنون به عرصه معماری وارد شد. به همین سبب از آغاز، به تزیین جزییات اجرایی توجه خاصی داشت. وی این هنرهای تزیینی را به عنوان اصول اربعه معماری اسلامی مورد توجه قرار داده است.(1)
لرزاده معماري ایراني را به چهار اصل به نام اصول اربعه تقسیم كرد كه عبارتند از رسمي سازي، گره سازي، یزدي بندي و مقرنس. در بناهاي دوره قاجاریه و پیش از آن، معماران پس از پایان سفت كاري ساختمان توانا بودند كه گوشه هاي متعدد بنا را تزیین كنند و قابلیت معماران در خلق تصاویر زیبا و پركار در این مرحله مشخص مي شد. لرزاده علاوه بر اصول اربعه خود به تزیینات معماري باستاني ایران و معماري قرن نوزدهم اروپا نیز تسلط یافت و استادكاران را در این زمینه هدایت مي كرد. وی به مقابله با معماري مسلط بر جامعه در بناهاي عمومي نپرداخت بلكه سعي كرد آرایه های معماري در ایران را در بناهایي كه با هندسه كلاسیك طرح و اجرا مي شدند بگنجاند و در این راه موفقیت یافت و كم كم كلیه كاخ هاي سلطنتي و مساجد و بناهاي مذهبي و تعدادي از بناهاي عمومي از هنر او بهره مند شدند. (2)
همچنین لرزاده را باید از معماران تجربی و سنت گرا به شمار آورد كه كمابیش با اتكا به تجربه ها و آگاهی های خود ادامه دهنده برخی چارچوب ها و اصول معماری سنتی ایران به شمار می آید.(3)

***نقد و بررسی
بیشتر صاحبنظران هنر معماری، لرزاده را از معماران سنت گرا می دانند كه در زمینه طراحي و ساخت بناهاي مذهبي و به ویژه تزیین آن ها با فنون و مصالح سنتي از توانمندي كامل برخوردار بود. با این حال به نظر مي رسد كه لرزاده در زمینه ایجاد تحول، تطور، تجدد و نوگرایي در معماري سنتي امكان و مجال كافي نیافت و البته این امر طبیعي است زیرا وی به عنوان یك معمار سنتي كمابیش همان راه معماران گذشته را ادامه داد. (4)
در واقع لرزاده در تمام شاخه‌های معماری همچون رسمی سازی، مقرنس، كاسه سازی و گره سازی مهارت داشت. چنانچه اگر كارهای معماری وی را از یك منظر كلی بررسی كنیم، بزرگترین ویژگی ‌شان سهل و ممتنع بودن آن ها است.(5)
«حبیب الله عطار» از شاگردان لرزاده، معتقد است: لرزاده دارای شخصیت چندگانه بود تا جایی كه می توان وی را به القابی همچون عارف، شاعر، هنرمند و مهمتر از آن ها معمار ستود. با آن كه لرزاده تحصیلات آكادمیك نداشت تمام محاسباتش براساس اصول هندسه و معماری انجام می شد. (6)

پی نوشت ها:
1- سلطان زاده، حسین، «یادبود: حسین لرزاده» مجله نامه انسان شناسی، پاییز 1383، شماره6،ص231
2- سلطان زاده، حسین، «تداوم سنت گرایي محض در آثار استاد لرزاده»، تارنمای تبیان قابل دسترس به نشانی: http://www.tebyan.net/newindex.aspx?pid=43961
3- سلطان زاده، حسین، «با استاد حسین لرزاده؛ معماری سنتی»، فصلنامه هنر، شماره 9،ص231
4- سلطان زاده، حسین، «تداوم سنت گرایي محض در آثار استاد لرزاده»، پیشین
5- مفید، حسین، «معمار بناهای جاودانه»، روزنامه اطلاعات، سه شنبه 26 آذرماه1392
6- معمار مسجدهای ایران، تارنمای رادیو فرهنگ، قابل دسترس به نشانی: http://radiofarhang.ir/index.php?mode=content&content_id=51618
*گروه پژوهش و تحلیل خبری
پژوهشم**458**9275**9279