كاهش 71 درصدی آب‌های تجدید پذیرایران در نیم قرن اخیر

در یادداشت این رسانه به قلم مژگان جمشیدی آمده است: با بحرانی شدن وضعیت منابع آب شیرین در بسیاری از كشورهای جهان بویژه در منطقه خاورمیانه و آفریقا و نیز ایران و در حالی كه با گذشت هر سال و تشدید روند گرمایش جهانی بر میزان بحران آب در كشورها افزوده می‌شود بانك جهانی گزارشی را منتشر كرده كه وضعیت منابع آب شیرین داخلی تجدیدپذیر كشورها را در مقایسه با جمعیت هر كشور به تصویر می‌كشد.
پیام اصلی گزارش بانك جهانی كه همزمان با هفته آب كه روز دوم سپتامبر به پایان رسید یك نكته است: اینكه جهان در حال خشك شدن است و رهاورد این خشكیدگی می‌تواند برای بسیاری از كشورها جنگ آب و بروز ناامنی‌های سیاسی در سطح ملی یا منطقه‌ای و بین‌المللی باشد.
تنها مروری بر آنچه در یك دهه اخیر در كشورمان ایران - از سیستان و بلوچستان و خوزستان گرفته تا چهارمحال و بختیاری و اصفهان و یزد و آذربایجان – از بروز برخی ناملایمات و ناآرامی‌های اجتماعی در نتیجه كمبود آب در گرفته نشان می‌دهد كه آب تا چه اندازه می‌تواند بر ثبات اقتصادی و اجتماعی و سیاسی جوامع تأثیرگذار باشد.
بر اساس اعلام برنامه محیط زیست سازمان ملل متحد و بانك جهانی، ذخایر آب شیرین تجدیدپذیر بسیاری از كشورهای دنیا در فاصله نیم قرن اخیر به میزان قابل توجهی افت كرده و این موضوع برخی كشورها را بشدت در آستانه شرایط بحران آبی قرار داده است.
به گواه گزارش منتشره، ایران نیز در فهرست كشورهایی قرار دارد كه در فاصله نیم قرن اخیر با كاهش قابل توجه ذخایر آب شیرین روبه‌رو بوده است. خشك شدن بسیاری از دریاچه‌ها و تالاب‌ها همچون هورالعظیم، ارومیه، بختگان، پریشان، هامون، جازموریان، طشك و مهارلو و... و از جریان افتادن و خاموش شدن برخی از بزرگترین رودخانه‌های كشور همچون كارون و زاینده رود در نتیجه چندین دهه سوءمدیریت در بخش منابع آب و كشاورزی حالا وضعیت را به نقطه‌ای رسانده كه بر اساس اعلام دبیر ستاد احیای دریاچه ارومیه و رئیس سازمان حفاظت محیط زیست، ایران در صدر كشورهایی قرار دارد كه بیشترین میزان برداشت را از منابع آب های زیرزمینی تجدیدپذیر خود داشته‌اند.
صدر نشینی ایران در شرایطی رقم خورده كه وضعیت برخی كشورهای منطقه از جمله عربستان، مصر، سودان و... به لحاظ تنش‌های شدید محیطی به مراتب بدتر از ایران بوده اما ایران به دلیل برداشت و مصرف بی‌رویه آب‌های تجدید پذیرش اكنون گوی سبقت را در بحران آب حتی از مصر هم ربوده و صدر نشین دنیا شده است.
در همین حال بانك جهانی در گزارش اخیر خود با عنوان «آب برای رشد پایدار» به بررسی تغییرات سطح منابع آب شیرین داخلی تجدیدپذیر كشورها به ازای هر فرد پرداخته است. طبق این گزارش در آینده 31 كشور جهان از جمله ایران با كمبود آب مواجه می‌شوند و تا سال 2025 میلادی بیش از دو سوم جمعیت جهان در شرایط كمبود جدی و كم‌آبی قرار می‌گیرند. در حال حاضر حجم آب موجود در جهان به میزان 1.4 میلیارد كیلومتر مكعب برآورد شده است كه 97.5 درصد آن در اقیانوس‌ها و دریاها قرار دارد و شور است و تنها كمتر از 2.5درصد آن كه رقمی معادل 35میلیون كیلومتر مكعب است آب شیرین است كه بخش اعظم این آب شیرین نیز در یخ‌های قطبی ذخیره شده و تنها كمتر از یك‌درصد آن به صورت منابع آبی در دسترس انسان قرار دارد كه برای كشاورزی و شرب قابل مصرف است.
این گزارش نشان می‌دهد كه در میان كشورهای مختلف دنیا، ایسلند از وضعیت به مراتب بهتری نسبت به سایر كشورها در میزان ذخایر آب شیرین داخلی تجدیدپذیر قرار دارد. در این كشور به ازای هر نفر بیش از 200 استخر بزرگ آب شیرین تجدیدپذیر وجود دارد. در واقع میزان ذخایر آب شیرین تجدیدپذیر ایسلند در سال 2014 معادل 519 هزار و 265 مترمكعب برای هر نفر بوده است. این در حالی است كه نزدیك به 1.6 میلیارد نفر از جمعیت دنیا در كشورهایی زندگی می‌كنند كه آب در آنها كمیاب است و متأسفانه روز به روز شاهد رشد جمعیت در این بخش كم آب هستیم.
این وضعیت ممكن است در دو دهه آینده دو برابر شود. بر اساس این گزارش انتظار می‌رود كه سطح آب شیرین تجدیدپذیر در آسیای مركزی تا 1700مترمكعب برای هر نفر كاهش پیدا كند، این یعنی تنها یك استخر در سال 2030 برای هر نفر. البته در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا هم اوضاع چندان جالب نیست. چرا كه براساس این آمار مقدار آب شیرین تجدیدپذیر در این منطقه 555 مترمكعب برای هر نفر است حال آنكه در سال 1962، این مقدار 2068 مترمكعب برای هر نفر بوده است.
در ایران نیز وضعیت منابع آبی در شرایط بحرانی قرار دارد و منابع آبی كشور چندسالی است كه كفاف جمعیت فعلی را نمی‌دهد و اتفاقاً درست به همین دلیل است كه تعدی و تعرض به منابع آب زیر زمینی در كشورمان در یكی دو دهه اخیر بشدت رو به افزایش گذاشته است.
بر اساس گزارش اخیر بانك جهانی، ایران هم یكی از كشورهایی است كه با كاهش قابل ملاحظه میزان ذخایر آب شیرین تجدیدپذیر روبه‌رو بوده است. براساس این گزارش در سال 1962 میزان ذخایر آب شیرین تجدیدپذیر در ایران به ازای هر نفر معادل 5570 مترمكعب بوده كه این میزان در سال 2014 برای هر نفر به حدود یك هزار و 644 مترمكعب كاهش یافته است. این یعنی اینكه در فاصله 52 سال میزان آب شیرین داخلی ایران به ازای هر نفر 3926 مترمكعب كاهش یافته است كه كاهشی معادل 71درصد از كل آب‌های تجدید پذیر كشور را نشان می‌دهد.
بحران آب در كشورهای عربی شدید‌تر از سایر نقاط دنیا
اما گزارش بانك جهانی نشان می‌دهد كه با‌وجود آنكه ایران در برداشت از ذخایر آب زیرزمینی در دنیا رتبه نخست را به خود اختصاص داده اما در كل كاهش میزان آب شیرین سرانه داخلی كشورهای همسایه ایران به مراتب در وضعیت بدتری نسبت به كشور ما قرار دارد. در عراق سرانه آب شیرین تجدیدپذیر برای هر نفر معادل 998مترمكعب، در عربستان سعودی معادل 78مترمكعب، قطر 26 مترمكعب، امارات 17 مترمكعب و در بحرین این میزان سرانه نزدیك به 3 متر مكعب است.
اسرائیل هم از مناطقی است كه در نیم قرن اخیر با كاهش ذخایر آب شیرین داخلی مواجه بوده و میزان سرانه آب شیرین تجدیدپذیر این كشور در سال 2014 به 91 مترمكعب به ازای هر فرد رسیده است.
گزارش بانك جهانی در همین حال نشان می‌دهد كه بحران آب در خاورمیانه در میان كشورهای عربی منطقه به مراتب جدی‌تر از سایر نقاط دنیاست. خاورمیانه حدد 14 درصد از مساحت خشكی جهان را به خود اختصاص داده اما تنها 5 درصد از منابع آبی دنیا را در خود جای داده است.
براساس این گزارش میزان ذخایر آب شیرین تجدیدپذیر در كشورهای عربی هم‌اكنون به طور متوسط به 296مترمكعب به ازای هر نفر رسیده است. این میزان برای منطقه خاورمیانه معادل 555 مترمكعب در سال 2014 بوده است كه به مراتب كمتر از متوسط ذخایر آب شیرین تجدیدپذیر در سطح جهان بوده است. این گزارش حاكی است در كل جهان در سال 2014، 5925مترمكعب سرانه آب شیرین تجدیدپذیر به ازای هر نفر تخمین زده شده است كه این رقم در سال 1962، 13206 مترمكعب به ازای هر نفر بوده است.
با این حال آنچه وضعیت را در برخی از این كشورها با ایران متفاوت می‌كند، نحوه مدیریت آب موجود در این كشورها است كه گاه تا 7 بار پساب‌های شهری و صنعتی و كشاورزی را بازیافت و در چرخه مصرف مورد استفاده قرار می‌دهند و این همان موضوع مهمی است كه در ایران هنوز جا نیفتاده و به جای بهره‌گیری از روش‌های مختلف بازیافت و بازچرخانی آب، به شیوه‌های دیگر تأمین آب همچون انتقال آب بین حوضه‌ای رو آورده‌ایم كه می‌تواند در آینده نزدیك مشكلات دیگری را در سطوح مختلف اجتماعی، زیست محیطی و اكولوژیكی و امنیتی برای كشور به وجود بیاورد.
طبق گزارش بانك جهانی تغییرات آب‌وهوا و گرم شدن زمین و كاهش سطح منابع آب شیرین كشورها در دنیا، می‌تواند خطر جنگ و بی‌ثباتی را برای كشورهای درگیر با بحران آب افزایش داده است.
آب كشی از فلات ایران با 800 هزار چاه مجاز و غیر مجاز
همزمان با انتشار گزارش بانك جهانی از وضعیت بحرانی آب در جهان، علیمراد اكبری، معاون آب و خاك وزارت جهاد كشاورزی یكی دیگر از دلایل كاهش منابع آبی كشورمان را حفر چاه‌های غیرمجاز اعلام كرده و می‌گوید: میزان استحصال آب از منابعی همچون چاه‌ها 52.4 درصد، چشمه‌ها 20.9 درصد، آب‌های سطحی 17.4 درصد و قنوات 9.3 درصد است همچنین در حال حاضر نیمی از 800 هزار حلقه چاه موجود در كشور، غیرمجاز هستند.
اكبری با هشدار اینكه عده‌ای به غارت آب روی آورده‌اند، می‌افزاید: «اگر جلوی چاه‌های غیر مجاز گرفته شود، بسیاری از مشكلات آبی كشور حل می‌شود.» وجود بیش از 400هزار حلقه چاه غیر مجاز و انبوهی از چاه‌های مجاز كه به اشتباه مجاز شده و مجوز گرفته‌اند اكنون یكی از بزرگترین منابع تهدید آب كشور قلمداد می‌شود كه در نتیجه برداشت بی‌رویه از این ذخایر زیرزمینی، اكنون كشور با بحران فرونشست مواجه شده اینقدر كه فاجعه فرونشست زمین و ایجاد فروچاله‌های بزرگ ،حال دیگر حتی پایتخت را هم در خطر قرار داده است.
در همین حال مشاور معاون اول رئیس جمهوری و دبیر ستاد احیای دریاچه ارومیه كه از سه سال پیش تاكنون بارها نسبت به وقوع بی‌آبی در ایران هشدار داده به «ایران» می‌گوید: نحوه مدیریت آب های تجدید پذیر كشور تا به امروز به گونه‌ای بوده كه انگار داریم خودمان تیشه به ریشه خودمان می‌زنیم. چون تنها كشور در دنیا هستیم كه همچنان هرساله بیش از 50 درصد آب های تجدیدپذیرمان را مصرف می‌كنیم در حالی كه به توصیه سازمان‌های بین‌المللی این میزان باید زیر 20 درصد و در كشورهای خشك و نیمه خشك حداكثر 40 درصد آب های تجدید پذیر باشد اما در ایران این رقم هم‌اكنون 107 درصد است چون طبق آمارهای وزارت نیرو در حال حاضر كل آب‌های تجدید پذیر كشور در هر سال 78 میلیارد مترمكعب است ولی برداشت ما 96میلیارد مترمكعب است!
عیسی كلانتری می‌گوید: با توجه به اینكه در حوضه دریاچه ارومیه متوسط بارش سالانه 320 و تبخیر 1000 میلیمتر است وضعیت به مراتب از سایر نقاط كشور بدتر است با این حال حدود 60درصد آب‌های تجدید پذیر حوضه سالانه مصرف می‌شود كه نتیجه آن نابودی دریاچه ارومیه بوده اما وضعیت در خراسان، كرمان و فارس به مراتب بدتر از آذربایجان است چون هرساله به ترتیب 140، 110 و 102 درصد آب‌های تجدید پذیر در این استان‌ها مصرف می‌شود.
منبع: روزنامه ایران / 21 شهریور 95
اول**1577