پروين اعتصامي؛ شاعر خرد و عاطفه ها

پروين اعتصامي بانوي اخلاق مدار و شاعري اديب است كه با سروده هاي آموزنده خويش به انتقاد از ظلم و ستم زمانه پرداخت و نه تنها ملك الشعراي زن ايران لقب گرفت بلكه توانست با احياي سبك مناظره به جايگاه ارزشمندي در قطعه سرايي دست يابد.

وي در 25 اسفند 1285 خورشيدي در تبريز چشم به جهان گشود و از همان دوره كودكي با حضور در محفل هاي ادبي و بهره بردن از دانش پدر و بزرگاني چون «علي اكبر دهخدا و ملك الشعراي بهار»، نخستين شعر زيباي خود را در هشت سالگي سرود و اينگونه به وادي شاعري راه يافت. او پس از مدتي به همراه خانواده به تهران آمد و به مدرسه آمريكايي رفت و پس از فراگيري زبان انگليسي به آموزش اين زبان همت گماشت و در كنار آن با سرودن شعر و انتشار آثارش از شهرت بسياري برخوردار شد و اينگونه به «ملك الشعراي زن ايران» شهرت يافت.

سبك اين شاعر به صورت مناظره و در قالب قطعه بود و پندهاي اخلاقي و انتقاد از شرايط حاكم بر جامعه محتواي شعرهايش را شكل مي داد. ديوان شعرهاي وي در قالب 248 قطعه كه 65 قطعه به صورت مناظره است.

سرانجام پروين اعتصامي در 15 فروردين 1320 خورشيدي در تهران چشم از جهان فروبست. شوراي عالي انقلاب فرهنگي به پاس تلاش هاي بسيار اين شاعر توانمند 25 اسفند روز تولد او را به عنوان بزرگداشت اين اديب نامگذاري كرد.

پژوهشگر گروه اطلاع رساني ايرنا به مناسبت بزرگداشت پروين اعتصامي به گفت وگو با «محمد اسماعيل شفيع پورفومني» استاد زبان و ادبيات فارسي در دانشگاه هاي علامه طباطبايي، سوره و دانشكده خبر پرداخت.

شفيع پورفومني با بيان اينكه شرايط زندگي هر شاعري در فضاي شعري او بسيار تاثيرگذار است، گفت: محيطي كه پروين اعتصامي در آن زندگي مي كرد در كمك به وي براي شاعر شدن و نوع سروده هايش بسيار تاثير گذاشت. رويدادهايي چون انقلاب مشروطه و كودتاي رضاخان سبب شد تا سبك هاي نو در كنار سبك هاي سنتي شكل بگيرد و اين عوامل در روحيه شاعران اثر فراواني داشت.

پروين اعتصامي در سبك و گويش به ناصرخسرو قبادياني شاعر برجسته ايراني بسيار نزديك بود و در نوع بيان واژگان از سبك خراساني بهره مي برد و از نظر معنا همچون سعدي شيرازي به شمار مي رفت زيرا مانند وي از داستان و تمثيل استفاده مي كرد و مردم عام را مخاطب قرار مي داد. اين شاعر با استفاده از قالب مثنوي و به شيوه مناظره، زشتي و بي اخلاقي را مطرح مي ساخت و مي كوشيد تا مردم را به طرف اخلاق هدايت كند.

اين استاد زبان و ادبيات فارسي با اشاره به اينكه پروين اعتصامي از پيروان جريان تلفيقي است، بيان داشت: در شروع دهه 20 خورشيدي از سبك هاي شعري سنتي و نو بسيار استفاده مي شد و بدين شكل 2 جريان در اين حوزه شكل گرفت. برخي معتقد بودند؛ بايد شعر سنتي را رها كرد كه آنان از پيروان شعرهاي نيمايي محسوب مي شدند و گروهي اعتقاد داشتند با حفظ سبك سنتي مي توان مفهوم ها و مضمون هاي مطالب و شعرها را نوين كرد، آغازگر اين سبك محمدتقي بهار به شمار مي رود و پروين اعتصامي به پيروي از اين روش پرداخت.

وي پروين اعتصامي را قطعه سرايي برجسته دانست و اظهار كرد: محمدتقي بهار شاعر معاصر ايران زمين بر اين باور بود كه اوج شكوفايي پروين اعتصامي در قطعه هاي وي است. او علاوه بر اين امر سروده هايي در قالب قصيده نيز از خود بر جاي گذاشت اما اين شعرها مانند قطعه هايش از شهرت برخوردار نيست. اين اديب كوشيد تا در قطعه سرايي با استفاده از آرايه هاي ادبي همچون تمثيل، تشبيه، استعاره و تشخيص(نسبت دادن عمل، حالت يا صفت انساني به يك پديده) پيام هاي اخلاقي را به مردم انتقال دهد. البته فضاي سياسي آن دوره به وي در شخصيت پردازي و كاربرد تمثيل و تخيل بسيار كمك كرد زيرا زماني شاعر از تمثيل و تشخيص در شعرهاي خود بهره مي برد كه فضاي بيروني در خفقاني سياسي قرار داشته باشد. چون سخن و بيان صريح مطالب ممكن است براي شاعر مشكل ايجاد كند و او به اين دليل از آرايه ادبي تشخيص به معناي جاندارپنداري در شعر استفاده كرد و به سنگ، چوب، درخت، گل، گياه، رودخانه و پرنده ها صفت هاي انساني را نسبت داد و به وسيله مناظره، پيام هاي خويش را مطرح ساخت.

اين استاد دانشگاه در ارتباط با محتواي شعرهاي پروين اعتصامي يادآور شد: حفظ اخلاق، عدالت و گريز از ظلم و ستم به ديگران در آثار وي مشاهده مي شود و نشان مي دهد با ظالم، ستمگر و ستم مخالف است اما هيچ گاه به صورت مستقيم فردي را خطاب قرار نمي دهد. به عنوان نمونه در شعر «اشك يتيم» در ابتداي بحث خود در ارتباط با كودتاي رضاخان به صورت غيرمستقيم سخن مي گويد و مي كوشد به طور نامشخص و تلويحي پيام خويش را بيان كند. در واقع كاربرد صنايع ادبي در شعر هر شاعر در بسياري از موارد با توجه به شرايط سياسي و اجتماعي محيط آن سنجيده مي شود.

شفيع پورفومني با بيان اينكه فعاليت كتابداري در سرودن شعر به پروين اعتصامي بسيار كمك كرد؛ گفت: اين شاعر به صورت منظم به كتابداري مي پرداخت و تلاش داشت تا با احساس مسووليت و تعهد در آن مكان، فرصتي براي مطالعه كسب كند و با سبك هاي مختلف به خوبي آشنا شود و اينگونه شعرهاي تاثيرگذاري بسرايد. سبك مناظره در ميان منازعه شكل گرفته است و هنگامي شاعر اين سبك را برمي گزيند كه منازعه اي در فضاي حاكم بر كشور شكل گرفته باشد و آن خلاقيت و هوشمندي شاعر را بيان مي كند. پروين اعتصامي در اين زمينه از مهارت بسياري برخوردار بود و با برقرار كردن مناظره ميان ظالم و مظلوم، ستمگر و ستم ديده، چشمه و سنگ نشان داد با دقت و مهارت به صورت هوشمندانه اي از فن مناظره بهره برده است.

اين استاد زبان و ادبيات فارسي درباره تكرار واژگان ادبي(بسامط) در شعرهاي پروين اعتصامي بيان داشت: در ديوان اين شاعر تكرار معنايي واژه هايي چون ديدستي، شنيدستي، پند گرفتن و عبرت آموختن از حوادث اطراف بسيار مشاهده مي شود. محمدرضا شفيعي كدكني نويسنده و اديب معاصر، پروين اعتصامي را از نظر اينكه به بنيان هاي ايراني نزديك است، شاعر خرد و عاطفه مي داند و اين 2 واژه در ادبيات فارسي بسيار مهم به شمار مي روند. در واقع عاطفه از جان مي آيد و جان محل سقوط و صعود عشق، محبت و تمامي واژگاني محسوب مي شود كه بر همين مبنا استوار هستند و خرد نيز مكان سقوط و صعود تمامي حكمت ها، انديشه ها و بصيرت ها است و به درستي اين تعبير را براي وي برگزيده اند.

پروين اعتصامي در اوج منازعه هاي سياسي و اجتماعي از مناظره بهره برد و مبناي مناظره ها را بر عقل و كلام قرار داد و طرف ديگر روح محبت آميز را مطرح كرد، مبني بر اينكه نبايد به يكديگر ظلم روا داشت و ضرورت توجه به درماندگان، ستمديدگان، يتيمان و مستمندان را بر اين سروده ها حاكم ساخت. همچنين در شعر وي اميدواري و اصلاح به معناي رعايت اخلاق وجود دارد. او نخستين شاعر زن به معناي واقعي و حقيقي كلمه است و شعرهايش از عبرت آموزي، دانش، معرفت و عدالت دفاع مي كند.

وي به زيركي توانست لطافت و روح شعر را در سروده هايش نشان دهد و واژه هايي چون ظلم ستيزي و گريز از بي عدالتي را عنوان كند و همگان را به يك دنياي بهتر اميدوار سازد. به هنگام خواندن ديوان پروين اعتصامي علاوه بر لذت بردن از سروده هاي او، خواننده بايد لحظه اي وجود خود را مرور كند زيرا هدف شاعر از نوشتن اين پيام و شعرها به چالش كشيدن مخاطب است.

وي در ارتباط با فعاليت پروين اعتصامي در حوزه حقوق زنان، تصريح كرد: او در شعري به نام «زن در ايران» به حمايت از ارتقاي جايگاه زنان در جامعه پرداخت و در آن به صورت مستقيم به موضوع كشف حجاب اشاره كرد و اين پيام را به اين قشر رساند كه «اي زنان در دوره اي كه كشف حجاب صورت گرفته است به جاي توجه به ظاهر، وجود خود را به علم و حكمت زينت دهيد.» در واقع از اين رويداد براي پند دادن به بانوان سرزمينش بهره برد تا آنان با حضور در اجتماع از نقش تاثيرگذار خود در جامعه دفاع كنند و صفت هاي ارزشمند خويش را نشان دهند.

*گروه اطلاع رساني
خبرنگار: فاطمه مهدوي** انتشار دهنده: شهربانو جمعه
**پژوهشم**9128**2002**9131
*ايرنا مقاله كانالي براي انعكاس مقاله هاي انديشكده ها- پژوهشكده ها- دانشكده ها- مراكز تحقيقاتي و رسانه هاي ايران وجهان*
Irnaarticle@