به گزارش خبرنگار ایرنا،آب بندان ها نمونه ارزشمندی از دانش یا فناوری بومی مردمان این خطه محسوب می شود كه اكوسیستم آبی برای ذخیره‌سازی آب كشاورزی، تغذیه چشمه‌ها و آب‌های زیرزمینی ،از دیدگاه بوم شناختی نیز به عنوان زیستگاه پرندگان و حیات وحش، حافظ تنوع زیستی، بانك ژن و ایجاد منظرهای زیبا است.
آب رودخانه ها و هرز آب ناشی از بارندگی در فصل های غیركاشت از طریق كانال ها و پمپاژ به آب بندان ها هدایت شده و در فصل بهار و تابستان برای آبیاری مورد استفاده قرار می گیرد.
به ازای هر هكتار آب بندان تا پنج هكتار از اراضی شالیكاری مشروب می شود و بر اساس آمار رسمی مساحت كل آب بندان های استان های گلستان، مازندران و گیلان حدود 33 هزار هكتار است كه آب آبیاری حدود 150 هزار هكتار اراضی شالیزاری را تأمین می كند.
آب بندان در واقع یك استخر ذخیره خاكی و بسیار بزرگ است كه از گود كردن و خاكبرداری یك محدوده و ریختن و كوبیدن و ایجاد دیواره خاكی دور این محدوده به وجود می آید به نوعی می توان گفت كه این سازه مختص استان های شمالی كشور است و در هر یك از این استان ها نیز نام به خصوصی دارند .
گیلانی ها به آب بندان 'سل ' ،مازندرانی ها 'اندون' و در استان گلستان نیز به ' بند سار' معروف است.
نكته مهم و قابل توجه در آب بندان این است كه با گذشت زمان و ورود رسوبات به آب بندان، حجم ذخیره آب بندان ها كم شده و نیاز به لایروبی و بازسازی دارند كه این مقوله مهم مورد بی توجهی قرار گرفته است.
به نظر می رسد عدم توجه كافی به امور بهره برداری چندجانبه از این سرمایه عظیم از یك سو و تامین آب زراعی از طریق كانال های آبیاری -زهكشی از سوی دیگر، احتمال حذف آب بندان ها و تبدیل آن ها به زمین های زراعی را قوت بخشیده است.
نمونه بارز از بین رفتن آب بندان ها ،آب بندان سه هكتاری واقع در روستای اندی كلا در بخش لاله آباد بابل است كه در سال زراعی جاری به دلیل كمبود آب سطحی و پائین رفتن آب چاه ، همین آب بندان كه روزگاری ،آب 15هكتار زمین شالیزارهای پائین دست را تامین می كرده است ، خشك و از بین رفته است.
پتانسیل منابع آبی آب بندان های شناسایی شده در استان های شمالی معادل چندین برابر حجم یك سد ذخیره ای است كه نیازمند پیگیری ارگان های ذیربط و تامین اعتبار مورد نیاز برای نگهداری و بازسازی آنها است.
** انفال آب بندان ها
بر اساس آمار های رسمی از شركت های آب منطقه ای استان های شمالی مازندران، گیلان و گلستان ، زمان ایجاد بیشتر آب بندان ها مربوط به پیش از اعمال قانون اصلاحات ارضی و قبل از انقلاب است و این آب بندان ها به صورت مشاركتی توسط كشاورزان همان اهالی مدیریت می شود.
امرالله براری مدیر روابط عمومی شركت آب منطقه ای مازندران بیشتر آب بندان های استان را در قالب انفال دانست و گفت: البته برخی از آب بندان ها كه پس از انقلاب ایجاد شده است حالت خصوصی دارد.
وی توضیح داد: البته مدیریت آب آب بندان ها در هر حالت مالكیتی با وزارت نیرو است و شركت های آب منطقه ای استان ها بر نحوه ذخیره و توزیع آب آب بندان ها تصمیم گیری و نظارت می كنند.
وی بر لزوم لایروبی و بهسازی آب بندان های مازندران تاكید كرد و بیان داشت: در یك دهه گذشته توجه به لایروبی آب بندان ها از سوی دولت ها بیشتر شده و اعتبار ویژه ای تخصیص یافت ،اما اندك است.
وی زمان اجرای لایروبی آب بندان ها را محدود دانست و بیان داشت: از آنجایی كه فصل بهار و تابستان كشاورزان مشغول كشاورزی و
در واقع زمانی است كه زمین های كشاورزی از آب آب بندان ها استفاده می كنند، نمی توان لایروبی را انجام داد و از طرفی در فصل زمستان به دلیل بارندگی های متعدد ماشین آلات و تجهیزات قادر انجام عملیات در باتلاق آب بندان ها نیستند.
وی خاطر نشان كرد: از سال گذشته لایروبی 50 قطعه آب بندان های مازندران آغاز و در حال انجام است.
**تهیه طرح جامع بهسازی ،ساماندهی و مدیریت آب بندان های شمال
رضا عظیمی از كارشناسان ارشد آب و خاك و مجری طرح نوسازی و تسطیح زمین های شالیزاری شمال كشور در وزارت جهاد كشاورزی در این خصوص در گفت و گو با خبرنگار ایرنا گفت : نداشتن متولی خاص دولتی آب بندان ها در شمال ، این منابع آبی مهم و تاریخی در معرض خطر نابودی قرار گرفته است.
وی افزود: در حالی آب بندان های شمال ایران به ویژه استان مازندران كه از قدمت بالایی برخوردارند در معرض نابودی قرار گرفته است كه با اجرای طرح جامع ساماندهی ، بهسازی و لایروبی می توان با كمترین هزینه نسبت به سد سازی ، بهره وری را چندین برابر افزایش داد.
وی با بیان اینكه هزینه تامین و ذخیره آب در آب بندان ها به اندازه یك دهم سد سازی است، اظهار داشت: تا زمانی كه نظام بهره برداری از آب بندان های شمال كشور تعریف نشود، نمی توان از این ظرفیت بسیار عظیم منابع آبی استفاده كرد.
عظیمی تصریح كرد: آب بندان های شمال همچنان بین دستگاه های آب منطقه ای ،جهاد كشاورزی و یا شورای محل بلاتكلیف و از همه مهمتر در اثر گذر زمان با بالا آمدن رسوبات و لایروبی نشدن ،كارایی خود را از دست داده است.
وی تاكید كرد: این درحالی است كه پراكندگی آب بندان ها درخطه شمال به درستی و بر اساس نیاز زمین های شالیزاری ایجاد شده است و منابع آبی مطمئنی برای زمین های زراعی، باغی و فعالیت شیلاتی است.
این كارشناس آب و خاك وزارت جهاد كشاورزی خاطر نشان كرد: در آب بندان ها بر خلاف سد سازی نیازی به ایجاد شبكه های آبیاری كه همانند سد سازی نیاز به هزینه و سرمایه گذاری بالایی است ،ندارد.
عظیمی گفت: در حالی كه زمان سد سازی در ایران هفت تا 10 سال به طول می انجامد ،اما مطالعه، اجرا و بهره برداری آب بندان ها شمال در كمتر از یكسال انجام می شود.
وی گفت: ایجاد ردیف اعتباری برای بهسازی آب بندان های شمال ایران ضروری است و اگر این تصمیم مهم همراه با تخصیص اعتبار صورت نگیرد ، مهمترین منابع آبی شمال كه نقش مهمی در تولید محصولات كشاورزی دارد، از بین می رود.
وی به مزیت گردشگری و مقولات زیست محیطی آب بندانهای شمال اشاره كرد و گفت: بیشتر طرح های عمرانی از جمله سد سازی و ایجاد شبكه های آبیاری در شمال با چالش زیست محیطی مواجه اند ،درحالی كه بهسازی آب بندان ها نه تنها مشكل زیست محیطی ندارد، بلكه عامل حفاظت محیط زیست و تقویت زیستگاه های پرندگان و حیات وحش است.
**افزایش ظرفیت ذخیره آب با لایروبی و بازسازی آب بندان های مازندران
رئیس سازمان جهاد كشاورزی مازندران به وجود 800قطعه آببندان با 17 هزار هكتار وسعت در استان اشاره كرد و گفت: با لایروبی ، بازسازی و تقویت آببندان ها ،می توانیم تا با به ثمر رسیدن سد های در دست احداث ، كمبود منابع آبی زمین های زراعی و باغی استان را جبران كنیم.
دلاور حیدر پور به خبرنگار ایرنا افزود: اصلاح و لایروبی آب بندان ها در برنامه 2 ساله در صورت تامین منابع مالی به اتمام خواهد رسید.
وی توضیح داد: از آنجایی كه در حال حاضر ظرفیت نگهداری آب آب بندان های موجود استان 345 میلیون متر مكعب است،به طور یقین با اتمام عملیات لایروبی و باز سازی ،ظرفیت ذخیره آب به حدود 2 برابر افزایش می یابد.
وی با اشاره به اینكه 300میلیارد ریال در سفر هیات دولت یازدهم به مازندران برای اصلاح و لایروبی آب بندان های استان تخصیص یافته است، گفت: تاكنون 80میلیارد ریال از این اعتبار پرداخت شد و عملیات لایروبی و باز سازی چند قطعه از آب بندان های استان نیز در حال اجرا است.
وی با اشاره به این نكته كه پس از پیروزی انقلاب اسلامی سرمایه گذاری مهار و ذخیره سازی آب در مازندران كم شده است ، بیان داشت: متوسط ذخیره سازی آب سطحی در مازندران كمتر از 10 درصد است.
**تولید 40هزار تن ماهی گرم آبی در آب بندان های مازندران
ولی الله محمد زاده معاون آبزی پروری اداره كل شیلات مازندران گفت كه هرساله 37تا 40 هزار تن انواع ماهی كپور، آزاد، سفید و فیتفاك در آببندان‌ها‌ی مازندران تولید و به بازار داخلی و خارجی عرضه می‌شود.
وی با اشاره به مشكلات حقوقی و درگیری‌ها‌ی اجتماعی بر سر مالكیت و چگونگی استفاده از منابع آبی برخی از آب بندانهای مازندران گفت: دهیاری‌ها، اعضای شورای اسلامی و ریش سفیدان روستاها می‌توانند با مشاركت یكدیگر از منابع آبی آببندانها برای آبیاری زراعی و باغی، پرورش ماهی و پرندگان استفاده كنند.
وی با اشاره به اینكه پارسال در مازندران حدود 40 هزار تن انواع ماهیان گرم‌آبی در 576 قطعه آببندان به مساحت 12هزارو 769 هكتار پرورش و تولید شده است، ادامه داد: اداره كل شیلات مازندران برای افزایش تولید ماهیان گرم‌آبی در مزارع،آببندانها و پشت سدها حمایت‌ها‌ی خوبی را انجام می‌دهد.
وی آب بندانهای مازندران را به عنوان یك ظرفیت مهم منابع آبی چند منظوره كشاورزی در استان یاد كرد و توضیح داد: بهسازی و لایروبی آببندانها،برق دار كردن و برگزاری دوره‌ها‌ی آموزشی برای اعضای آببندانها از جمله حمایت‌ها‌ی شیلات است.
ذكر این نكته ضروری است كه در پی كاهش حدود 31درصدی بارندگی در سال زراعی گذشته ، شاهد خشك شدن دریاچه طبیعی عباس آباد، الندان و تالاب لپو، پایین افتادن سطح آب اكثر تالاب ها به دلیل كم شدن آب ورودی، زنگ خطر خشكسالی برای زیستگاه های طبیعی مازندران به صدا در آمده است.
بر اساس آمارهای رسمی ، توان بالقوه آب مازندران در حد 6 میلیارد و 600میلیون مترمكعب است كه از این مقدار چهار میلیارد و 900میلیون مترمكعب آب های سطحی و بقیه آب های زیرزمینی است.
به طور میانگین سالانه حدود یك میلیارد و 550میلیون مترمكعب آب در بخش آب های سطحی و یك میلیارد و 350میلیون مترمكعب در بخش آب زیرزمینی بهره برداری می شود و بقیه آب سطحی طی سال به صورت هرز به دریا می ریزد.
تاكنون 2 سد بزرگ شهید رجایی و البرز و هشت سد كوچك با ظرفیت 324 میلیون مترمكعب و 800 قطعه آببندان با ظرفیت 350 میلیون متر مكعب در مازندران ایجاد شد كه مهار آب های سطحی توسط سد ها كمتر از 11 درصد است.
با وجود اهمیت آب در فعالیت های كشاورزی ،به دلیل عدم مهار و كنترل این منبع و نیز یكپارچه نشدن این اراضی ، بخش مهمی از اراضی كشاورزی مازندران در پاییز و زمستان در وضعیت غرقاب است.
استان مازندران با داشتن 460 هزار هكتار زمین های زراعی و باغی سالانه 72 نوع محصول كشاورزی را تولید می كند كه با تولید بیش از 950 هزار تن برنج سفید ، 2 میلیون و 500 هزار تن مركبات و 80 هزار تن آبزیان رتبه نخست كشور را دارد.
خبرنگار: سید رضا هاشمی كروئی ** انتشار دهنده: محسن حسن نیا
6990/1899
ساری - ایرنا- آب بندان های شمال را هم می توان همانند قنات ایران كه از شاهكارهای بشر و افتخارتمدن ایرانی است، نام برد اما بی توجهی به بهسازی و لایروبی این منابع مهم آبی كشاورزی سبب شد تا بیشتر این آب بندان ها در معرض رسوب قرارگیرند.
