به گزارش خبرنگار ايرنا،آب بندان ها نمونه ارزشمندي از دانش يا فناوري بومي مردمان اين خطه محسوب مي شود كه اكوسيستم آبي براي ذخيره‌سازي آب كشاورزي، تغذيه چشمه‌ها و آب‌هاي زيرزميني ،از ديدگاه بوم شناختي نيز به عنوان زيستگاه پرندگان و حيات وحش، حافظ تنوع زيستي، بانك ژن و ايجاد منظرهاي زيبا است.
آب رودخانه ها و هرز آب ناشي از بارندگي در فصل هاي غيركاشت از طريق كانال ها و پمپاژ به آب بندان ها هدايت شده و در فصل بهار و تابستان براي آبياري مورد استفاده قرار مي گيرد.
به ازاي هر هكتار آب بندان تا پنج هكتار از اراضي شاليكاري مشروب مي شود و بر اساس آمار رسمي مساحت كل آب بندان هاي استان هاي گلستان، مازندران و گيلان حدود 33 هزار هكتار است كه آب آبياري حدود 150 هزار هكتار اراضي شاليزاري را تأمين مي كند.
آب بندان در واقع يك استخر ذخيره خاكي و بسيار بزرگ است كه از گود كردن و خاكبرداري يك محدوده و ريختن و كوبيدن و ايجاد ديواره خاكي دور اين محدوده به وجود مي آيد به نوعي مي توان گفت كه اين سازه مختص استان هاي شمالي كشور است و در هر يك از اين استان ها نيز نام به خصوصي دارند .
گيلاني ها به آب بندان 'سل ' ،مازندراني ها 'اندون' و در استان گلستان نيز به ' بند سار' معروف است.
نكته مهم و قابل توجه در آب بندان اين است كه با گذشت زمان و ورود رسوبات به آب بندان، حجم ذخيره آب بندان ها كم شده و نياز به لايروبي و بازسازي دارند كه اين مقوله مهم مورد بي توجهي قرار گرفته است.
به نظر مي رسد عدم توجه كافي به امور بهره برداري چندجانبه از اين سرمايه عظيم از يك سو و تامين آب زراعي از طريق كانال هاي آبياري -زهكشي از سوي ديگر، احتمال حذف آب بندان ها و تبديل آن ها به زمين هاي زراعي را قوت بخشيده است.
نمونه بارز از بين رفتن آب بندان ها ،آب بندان سه هكتاري واقع در روستاي اندي كلا در بخش لاله آباد بابل است كه در سال زراعي جاري به دليل كمبود آب سطحي و پائين رفتن آب چاه ، همين آب بندان كه روزگاري ،آب 15هكتار زمين شاليزارهاي پائين دست را تامين مي كرده است ، خشك و از بين رفته است.
پتانسيل منابع آبي آب بندان هاي شناسايي شده در استان هاي شمالي معادل چندين برابر حجم يك سد ذخيره اي است كه نيازمند پيگيري ارگان هاي ذيربط و تامين اعتبار مورد نياز براي نگهداري و بازسازي آنها است.
** انفال آب بندان ها
بر اساس آمار هاي رسمي از شركت هاي آب منطقه اي استان هاي شمالي مازندران، گيلان و گلستان ، زمان ايجاد بيشتر آب بندان ها مربوط به پيش از اعمال قانون اصلاحات ارضي و قبل از انقلاب است و اين آب بندان ها به صورت مشاركتي توسط كشاورزان همان اهالي مديريت مي شود.
امرالله براري مدير روابط عمومي شركت آب منطقه اي مازندران بيشتر آب بندان هاي استان را در قالب انفال دانست و گفت: البته برخي از آب بندان ها كه پس از انقلاب ايجاد شده است حالت خصوصي دارد.
وي توضيح داد: البته مديريت آب آب بندان ها در هر حالت مالكيتي با وزارت نيرو است و شركت هاي آب منطقه اي استان ها بر نحوه ذخيره و توزيع آب آب بندان ها تصميم گيري و نظارت مي كنند.
وي بر لزوم لايروبي و بهسازي آب بندان هاي مازندران تاكيد كرد و بيان داشت: در يك دهه گذشته توجه به لايروبي آب بندان ها از سوي دولت ها بيشتر شده و اعتبار ويژه اي تخصيص يافت ،اما اندك است.
وي زمان اجراي لايروبي آب بندان ها را محدود دانست و بيان داشت: از آنجايي كه فصل بهار و تابستان كشاورزان مشغول كشاورزي و
در واقع زماني است كه زمين هاي كشاورزي از آب آب بندان ها استفاده مي كنند، نمي توان لايروبي را انجام داد و از طرفي در فصل زمستان به دليل بارندگي هاي متعدد ماشين آلات و تجهيزات قادر انجام عمليات در باتلاق آب بندان ها نيستند.
وي خاطر نشان كرد: از سال گذشته لايروبي 50 قطعه آب بندان هاي مازندران آغاز و در حال انجام است.
**تهيه طرح جامع بهسازي ،ساماندهي و مديريت آب بندان هاي شمال
رضا عظيمي از كارشناسان ارشد آب و خاك و مجري طرح نوسازي و تسطيح زمين هاي شاليزاري شمال كشور در وزارت جهاد كشاورزي در اين خصوص در گفت و گو با خبرنگار ايرنا گفت : نداشتن متولي خاص دولتي آب بندان ها در شمال ، اين منابع آبي مهم و تاريخي در معرض خطر نابودي قرار گرفته است.
وي افزود: در حالي آب بندان هاي شمال ايران به ويژه استان مازندران كه از قدمت بالايي برخوردارند در معرض نابودي قرار گرفته است كه با اجراي طرح جامع ساماندهي ، بهسازي و لايروبي مي توان با كمترين هزينه نسبت به سد سازي ، بهره وري را چندين برابر افزايش داد.
وي با بيان اينكه هزينه تامين و ذخيره آب در آب بندان ها به اندازه يك دهم سد سازي است، اظهار داشت: تا زماني كه نظام بهره برداري از آب بندان هاي شمال كشور تعريف نشود، نمي توان از اين ظرفيت بسيار عظيم منابع آبي استفاده كرد.
عظيمي تصريح كرد: آب بندان هاي شمال همچنان بين دستگاه هاي آب منطقه اي ،جهاد كشاورزي و يا شوراي محل بلاتكليف و از همه مهمتر در اثر گذر زمان با بالا آمدن رسوبات و لايروبي نشدن ،كارايي خود را از دست داده است.
وي تاكيد كرد: اين درحالي است كه پراكندگي آب بندان ها درخطه شمال به درستي و بر اساس نياز زمين هاي شاليزاري ايجاد شده است و منابع آبي مطمئني براي زمين هاي زراعي، باغي و فعاليت شيلاتي است.
اين كارشناس آب و خاك وزارت جهاد كشاورزي خاطر نشان كرد: در آب بندان ها بر خلاف سد سازي نيازي به ايجاد شبكه هاي آبياري كه همانند سد سازي نياز به هزينه و سرمايه گذاري بالايي است ،ندارد.
عظيمي گفت: در حالي كه زمان سد سازي در ايران هفت تا 10 سال به طول مي انجامد ،اما مطالعه، اجرا و بهره برداري آب بندان ها شمال در كمتر از يكسال انجام مي شود.
وي گفت: ايجاد رديف اعتباري براي بهسازي آب بندان هاي شمال ايران ضروري است و اگر اين تصميم مهم همراه با تخصيص اعتبار صورت نگيرد ، مهمترين منابع آبي شمال كه نقش مهمي در توليد محصولات كشاورزي دارد، از بين مي رود.
وي به مزيت گردشگري و مقولات زيست محيطي آب بندانهاي شمال اشاره كرد و گفت: بيشتر طرح هاي عمراني از جمله سد سازي و ايجاد شبكه هاي آبياري در شمال با چالش زيست محيطي مواجه اند ،درحالي كه بهسازي آب بندان ها نه تنها مشكل زيست محيطي ندارد، بلكه عامل حفاظت محيط زيست و تقويت زيستگاه هاي پرندگان و حيات وحش است.
**افزايش ظرفيت ذخيره آب با لايروبي و بازسازي آب بندان هاي مازندران
رئيس سازمان جهاد كشاورزي مازندران به وجود 800قطعه آببندان با 17 هزار هكتار وسعت در استان اشاره كرد و گفت: با لايروبي ، بازسازي و تقويت آببندان ها ،مي توانيم تا با به ثمر رسيدن سد هاي در دست احداث ، كمبود منابع آبي زمين هاي زراعي و باغي استان را جبران كنيم.
دلاور حيدر پور به خبرنگار ايرنا افزود: اصلاح و لايروبي آب بندان ها در برنامه 2 ساله در صورت تامين منابع مالي به اتمام خواهد رسيد.
وي توضيح داد: از آنجايي كه در حال حاضر ظرفيت نگهداري آب آب بندان هاي موجود استان 345 ميليون متر مكعب است،به طور يقين با اتمام عمليات لايروبي و باز سازي ،ظرفيت ذخيره آب به حدود 2 برابر افزايش مي يابد.
وي با اشاره به اينكه 300ميليارد ريال در سفر هيات دولت يازدهم به مازندران براي اصلاح و لايروبي آب بندان هاي استان تخصيص يافته است، گفت: تاكنون 80ميليارد ريال از اين اعتبار پرداخت شد و عمليات لايروبي و باز سازي چند قطعه از آب بندان هاي استان نيز در حال اجرا است.
وي با اشاره به اين نكته كه پس از پيروزي انقلاب اسلامي سرمايه گذاري مهار و ذخيره سازي آب در مازندران كم شده است ، بيان داشت: متوسط ذخيره سازي آب سطحي در مازندران كمتر از 10 درصد است.
**توليد 40هزار تن ماهي گرم آبي در آب بندان هاي مازندران
ولي الله محمد زاده معاون آبزي پروري اداره كل شيلات مازندران گفت كه هرساله 37تا 40 هزار تن انواع ماهي كپور، آزاد، سفيد و فيتفاك در آببندان‌ها‌ي مازندران توليد و به بازار داخلي و خارجي عرضه مي‌شود.
وي با اشاره به مشكلات حقوقي و درگيري‌ها‌ي اجتماعي بر سر مالكيت و چگونگي استفاده از منابع آبي برخي از آب بندانهاي مازندران گفت: دهياري‌ها، اعضاي شوراي اسلامي و ريش سفيدان روستاها مي‌توانند با مشاركت يكديگر از منابع آبي آببندانها براي آبياري زراعي و باغي، پرورش ماهي و پرندگان استفاده كنند.
وي با اشاره به اينكه پارسال در مازندران حدود 40 هزار تن انواع ماهيان گرم‌آبي در 576 قطعه آببندان به مساحت 12هزارو 769 هكتار پرورش و توليد شده است، ادامه داد: اداره كل شيلات مازندران براي افزايش توليد ماهيان گرم‌آبي در مزارع،آببندانها و پشت سدها حمايت‌ها‌ي خوبي را انجام مي‌دهد.
وي آب بندانهاي مازندران را به عنوان يك ظرفيت مهم منابع آبي چند منظوره كشاورزي در استان ياد كرد و توضيح داد: بهسازي و لايروبي آببندانها،برق دار كردن و برگزاري دوره‌ها‌ي آموزشي براي اعضاي آببندانها از جمله حمايت‌ها‌ي شيلات است.
ذكر اين نكته ضروري است كه در پي كاهش حدود 31درصدي بارندگي در سال زراعي گذشته ، شاهد خشك شدن درياچه طبيعي عباس آباد، الندان و تالاب لپو، پايين افتادن سطح آب اكثر تالاب ها به دليل كم شدن آب ورودي، زنگ خطر خشكسالي براي زيستگاه هاي طبيعي مازندران به صدا در آمده است.
بر اساس آمارهاي رسمي ، توان بالقوه آب مازندران در حد 6 ميليارد و 600ميليون مترمكعب است كه از اين مقدار چهار ميليارد و 900ميليون مترمكعب آب هاي سطحي و بقيه آب هاي زيرزميني است.
به طور ميانگين سالانه حدود يك ميليارد و 550ميليون مترمكعب آب در بخش آب هاي سطحي و يك ميليارد و 350ميليون مترمكعب در بخش آب زيرزميني بهره برداري مي شود و بقيه آب سطحي طي سال به صورت هرز به دريا مي ريزد.
تاكنون 2 سد بزرگ شهيد رجايي و البرز و هشت سد كوچك با ظرفيت 324 ميليون مترمكعب و 800 قطعه آببندان با ظرفيت 350 ميليون متر مكعب در مازندران ايجاد شد كه مهار آب هاي سطحي توسط سد ها كمتر از 11 درصد است.
با وجود اهميت آب در فعاليت هاي كشاورزي ،به دليل عدم مهار و كنترل اين منبع و نيز يكپارچه نشدن اين اراضي ، بخش مهمي از اراضي كشاورزي مازندران در پاييز و زمستان در وضعيت غرقاب است.
استان مازندران با داشتن 460 هزار هكتار زمين هاي زراعي و باغي سالانه 72 نوع محصول كشاورزي را توليد مي كند كه با توليد بيش از 950 هزار تن برنج سفيد ، 2 ميليون و 500 هزار تن مركبات و 80 هزار تن آبزيان رتبه نخست كشور را دارد.
خبرنگار: سيد رضا هاشمي كروئي ** انتشار دهنده: محسن حسن نيا
6990/1899
ساري - ايرنا- آب بندان هاي شمال را هم مي توان همانند قنات ايران كه از شاهكارهاي بشر و افتخارتمدن ايراني است، نام برد اما بي توجهي به بهسازي و لايروبي اين منابع مهم آبي كشاورزي سبب شد تا بيشتر اين آب بندان ها در معرض رسوب قرارگيرند.
