اقتباس ادبی در سینمای ایران

به گزارش گروه پژوهش و تحلیل خبری ایرنا، پایه برجسته هر فیلم مربوط به قصه ای است كه روایت می كند. از این رو برخی فیلم ها از داستان های ادبی بهره می برند.در واقع رمان، شبیه ترین نوع ادبی به فیلم است و بیشترِ اقتباس های سینمایی، برمبنایِ رمان ها صورت می گیرد. می توان اقتباس سینمایی را به نوعی ترجمه متن مكتوب به متن تصویری دانست كه طی آن، فیلم ساز می كوشد با امكانات گوناگون سینما، معادل هایی تصویری برای نشانه های زبانی ایجاد كند.
در برخی جشنواره های مطرح سینمایی از فیلمنامه های اقتباسی نیز تقدیر می شود، این مساله گویای اهمیت این گونه سینمایی است.
اقتباس های سینمایی از آثار ادبی شامل اقتباس آزاد( برداشت آزاد)، اقتباس وفادار به متن و اقتباس لفظ به لفظ است. در اقتباس آزاد نویسنده فیلمنامه اقتباسی یـك ایـده، موقعیت یا یك شخصیت را از منبع ادبی گرفته و آن را به گونه ای مستقل و در روایتی بدیع همراه با فضا، مكان، زمـان و شخصیت های جدید و در كشاكش روابطی تازه می پروراند.
در اقتباس وفادار به متن، نویسنده فیلمنامه اقتباسی تلاش می كند با حفظ روح اثر اصلی، تا حد ممكن، منبع ادبی را در قالب سینما بازآفرینی كند. اقتباس های لفظ به لفظ نیز بیشـتر منحصـر بـه اقتبـاس از نمایشـنامه هـا و داسـتان هـای كوتـاه هسـتند كه سازندگان آنها، تمایل شدیدی به حفـظ همـه كلیـات و جزئیـات اثـر ادبـی در فـیلم خـود دارنـد.
نكته مهم در اقتباس ادبی از آثار خارجی این است كه اگر نتوان آن ها را به درستی ایرانیزه كرد، نباید انتظار موفقیتی از چنین فیلم هایی داشت. زیرا تا زمانی كه زبانِ اثر پرداخت مناسبی نشود امكان همذات پنداری مخاطبان امری بعید می نماید.
آثار ادبی ، مبتنی بر زمینه و بافت اجتماعی هستند و بر این اساس به ویژه اقتباس نعل به نعل یا لفظ به لفظ از آثار خارجی نمی تواند در اعتلای سینمای نقش سازنده ای را ایفا كند. بر این اساس تفاوت های فرهنگی در سبك زندگی و جهان زیست باید در اقتباس ها مورد توجه قرار گیرد. در نظر گرفتن روح زمانه و ذائقه تماشاگران در استقبال از اقتباس های سینمایی نقش برجسته ای دارد. تجربه ثابت كرده كه فیلم هایی از آثار خوب ادبی اقتباس شده اند اما نتوانسته اند مخاطبان را جذب كنند.
اقتباس ادبی در سینمای ایران را می توان در برهه های مختلف مشاهده كرد. بخشی از این اقتباس برگرفته از آثار نویسندگان ایرانی و دسته ای دیگر رمان های خارجی است. هر چند گونه اقتباسی در سینمای ایران را می توان در دوره های مختلف مشاهده كرد اما كمتر آثاری را می توان به عنوان آثاری موفق در این زمینه برشمرد.
در میان نویسندگان ایرانی می توان به «هوشنگ مرادی كرمانی» اشاره كرد كه بیشتر كتاب هایش تبدیل به فیلم شده اند. آثار این نویسنده توانمند، تاثیر بسیار چشمگیری بر سینمای ایران گذاشته و كمتر نویسنده‌ ایرانی را می توان سراغ گرفت كه تا این اندازه در رسانه‌ های تصویری و مخاطبان آن مطرح شود.
تاكنون آثار مختلفی در قالب فیلم و سریال از كتاب های مرادی كرمانی وام گرفته اند. برای نمونه می توان به قصه‌های مجید (14 داستان)، 11 فیلم تلویزیونی و سه فیلم سینمایی به كارگردان «كیومرث پوراحمد»، خمره فیلمی به كارگردانی «ابراهیم فروزش»، چكمه فیلمی به كارگردانی «محمدعلی طالبی»، مهمان مامان فیلمی به كارگردانی «داریوش مهرجویی» و مثل ماه شب چهارده در قالب سریال تلویزیونی و یك فیلم سینمایی به كارگردانی «محمد علی طالبی» اشاره كرد.
در میان كارگردانان ایرانی نیز می توان از «داریوش مهرجویی» نام برد كه نزدیك به نیمی از فیلم‌های خود را بر اساس اقتباس از آثار ادبی ساخته است. در این زمینه فیلمنامه های فیلم های «گاو» متاثر از كتاب «عزاداران بیل، ساعدی»، «آقای هالو» متاثر از كتاب «آقای هالو،علی نصیریان»، «دایره‌ مینا» متاثر از كتاب «غلامحسین ساعدی»، «درخت گلابی» متاثر از داستان «درخت گلابی» اثر «گلی ترقی» و میهمان مامان متاثر از داستان «مهمان مامان» از «هوشنگ مرادی كرمانی» نوشته شده اند. همچنین چند فیلم وی اقتباس آزادی از آثار خارجی‌ هستند از جمله فیلم های «بانو» متاثر از كتاب «ویریدیانا نوشته «بونوئل»، «سارا» متاثر از كتاب «خانه عروسك» اثر ایبسن و فیلم «پری» نیز متاثر از «فرانی و زویی، سالینجر» ساخته شده اند.
البته از نویسندگان و كارگردانان دیگری نیز می توان نام برد كه با تك آثاری اقتباسی توانسته اند موفق باشند اما این امر چندان فراگیر نبوده است. بنابر این سینمای ایران برای استفاده بهتر از اقتباس ادبی هنوز راه درازی را پیش رو دارد و نیازمند تجربه های بیشتر است.

پژوهشم**458**1601**خبرنگار: محمد ستاری**انتشار: شهناز حسنی
ایرنا پژوهش،كانالی برای انعكاس تازه ترین تحلیل ها، گزارش ها و مطالب پژوهشی ایران وجهان، با ما https://t.me/Irnaresearchهمراه شوید.